Disquisitio historico-literaria inauguralis de Colberto, quam... pro gradu doctoratus... in Academia rheno-trajectina... examini submittit Petrus Simeon Noyon,...

Rappel de votre demande:

Format de téléchargement: : Texte

Vues 1 à 100 sur 100

Nombre de pages: 100

Notice complète:

Titre : Disquisitio historico-literaria inauguralis de Colberto, quam... pro gradu doctoratus... in Academia rheno-trajectina... examini submittit Petrus Simeon Noyon,...

Auteur : Noyon, Petrus Simeon. Auteur du texte

Éditeur : Van Dorp et Heringa (Trajecti ad Rhenum)

Date d'édition : 1843

Sujet : Colbert

Notice du catalogue : http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb31027977p

Type : monographie imprimée

Langue : latin

Langue : Latin

Format : In-8° , 85 p.

Format : Nombre total de vues : 100

Description : Avec mode texte

Droits : Consultable en ligne

Droits : Public domain

Identifiant : ark:/12148/bpt6k6465746s

Source : Bibliothèque nationale de France, département Philosophie, histoire, sciences de l'homme, 8-LN27-29557

Conservation numérique : Bibliothèque nationale de France

Date de mise en ligne : 12/03/2013

Le texte affiché peut comporter un certain nombre d'erreurs. En effet, le mode texte de ce document a été généré de façon automatique par un programme de reconnaissance optique de caractères (OCR). Le taux de reconnaissance estimé pour ce document est de 99%.

PARENTIBUS

DISQUISITIO HISTORICO-LITERARIA INA UGURALIS

COLBERT 0, QUAN,

FA VENTE SUMMO NUMINE,

EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI

CORNELII lDllIANI BERGSMA, UATH. ðfAG. g PHIL. NAT. ET MED. POCT.. PROF. ORD.,

NEC JiOW

AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU,

IMAE FACULTATIS PHILOSOPHLE THEORETICS itfsfalTERARUM HUMANIORUM DECRETO ,

~S~p GRADV DOCTORATUS,

SCMMISOUE IN

.s,WTHEORETICA ET LITERIS HUMANIORIBUS v т. ,.<~

HONORIBUS ET PRIVILEGIIS,

IN ACADEMIA RHENO-TRAJECTINA, RITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS, ERUDITORUM EXAMINI SUBMITTIT PfiTRVIS SIMEOH lWOYOlW, HARLINGA-FRISIUS.

DIE XXVIII. M. JDNII ANNI MDCCCXLIII, HORA II.

SLrajfcti Rhmim,

VAN DORP & HERINGA.

MDCCCILIII,

K\ r\ror.iiAi-iito turuui irnci.

PARS I.

(HITORICA).

De Colberto ut recte judicemus, nosse non solum ipsum oportet, verum etiam aetatem illi subparem, ut, quaenam Franciae conditio eo tempore fuerit, quo rerum administratio Colberto committebatur, pateat. Quamobrem ab hisce ordiamur, ita continuo rerum Francicarum a saeculi XVII parte priore conditionem exponentes, ut eae potissimum afferantur, quarum vis in Colberti aetate praecipua fuisse videtur.

(tdput 1.

DE RERUM IN FRANCIA CONDITIONE A SAEC.

XVII PARTE PRIORE AD COLBERTUM.

Constat Henricum Navarraeum, ad quem exeunte saeculo XVI summa rerum in Francia pervenerat, regno

diu intestinis dissidiis agitato quietem reddcre, atque omnem veterum offensionum memoriam exstinguere voluisse; eumque propterea, pro miti et a vindictae studio aliena indole, diversarum partium asseclas benevolentia et favore conciliare, tam inter se quam sibi, studuisse. Sed in his ad salutem regni nequaquam posita erant omnia; difficiliora adeo suscipienda et peragenda erant. Bellis civilibus aerarium penitus erat exbaustum; aes alienum imrnensum ad bellorum sumtus tolerandos apud Anglos, Helvetos, Batavos erat contractual1); tribnta et vectigalia, aucta assidue, populum premebant, eoque magis, quo difficihus, unde viveret, comparare sibi poterat. Etenim agri deserti jacebant et inculti; mercatura et industria nulla erat; incolis ab agricultura et oflicinis ad militiam avocatis ubique paupcrtas regnabat et annonae caritas. Ad tanta autem salutis publicae impedimenta tolJenda, quum in ipso Henri co non satis sive sagacitatis et experientiae, sive vigoris et constantiae esset, opportuna profecto Franciae ejus cum Sullio necessitudo fuit, viro ingenii animique virtutibus excellente : quem, veterem amicum

1) T liomas, Eloge d e Sully.

bellique socium, ille difticillimi negotii adjutorem adscivit.

Primum curae in rem pecuniariam erant conferendae.

Haec gravissima administrations publicae pars, consilio octo virorum eo tempore mandata erat, magno cum civitatis detrimento. llli enim suis unice commodis in-

tenti parum curabant cives ; ipsumque regem saepe subsidiis, non tantum belli sed etiam vitae indigere sinebant 1). Quo major esset agendi licentia de industria rem pecuniariam tenebris involvebant2); numquam reddebantur administrationis rationes, acceptorum expensorum que tabulae erant nullae. Huic Consilio He n ri c u s socium adscripsit SuIlium, cui nihil prius fuit, quam ut omni modo, itineribus etiam suscipiendis, variarum rerum peritiam sic augeret, ut pßrversam administrandi rationem emendare et abusus tollere posset.

Hi enim, dici vix potest quot quantique essent. Agri publici, turbata Foederatorum (Ligue) .dominatione republica, magnam partem privatis cesserant. Francia eo tempore exteris qui helli sumtus praebuerant, exerci-

1) Exemplum est in Memoires de Sully, Libri VIII, pag. 13.

2) Les finances étaient une mer sans fond ni rive. Sully, lUémoires, Libri X, pag. 288.

tui, nohilibus, quorum poenitentiam fidemque aurQ emere coactus Henricus fuerat, debebat librarum Francicarum milliones 330 ; his autem creditoribus singulis pars quaedam regni concessa erat, e qua reditus cxigerent ipsi; 1) sic Angli aliique exteri, nobiles etiam Franci suos in Yariis regni partibus habebant ministros.

A rege quotannis variis nominibus tributa exigebantur ad 150 raillionum summam e quibus 30 tantum ad aerarium perveniebant. Cujus rei causa imprimis haec erat. Publicanis vulgo locabantur vectigalia et tributa.

Hi non suo nomine ea a populo exigebant, sed aliis 10care solcbant ,( ipsis rursus alios sibi sufIicientibus: ut igitur omnes lucrum inde caperent, necesse erat ut populus vehementer oneraretur, quamvis aerarium paucissima tantum inde perciperct. Nec tantum mali erant tributa exigendi modi; ipsa quoque tributa et vectigalia ita erant instituta ut quam maxima perniciosa civibus essent. Nulla enim habebatur divitiarum ratio, neque aequa ratione inter omnes cives distribuebantur ilia, nam nobiles a tributis plerisque solvendis liberi erant : Ecclesiastici quoque homines exigua conferebant, (dons

1) Thoma 8,1. 1. pag. 130.

gratuits du clergé), saepeque, si majora rogarentur, privilegia loquebantur. Maxime onerahantur inferiorum ordinum cives, nulli vero agricolis magis. Tributa praecipua erant la taille et La gabelle; 1) quorum illud in aliis regni partibus (pays d'élection) a rege regiisque publicanis exigebatur, in aliis vero (pays d'état) ab ordinibus provinciarum, et secundum aliam distri- butionem imponebatur. In nonnullis provinces tributum hocce erat capitis, (taille personnelle) impositum lucro, quod colonus ex agris facere praesumebatur, exacto illo ad pretium earum rerum quibus ad agros colendos utitur, in nonnullis contra soli erat tributum, (taille réelle) ex ipsis agris exigendnm. Personale illud tributum maxi me ideo improbandum, quia cfficiebat, ut agricola, majorum onerum metu, bonis inslrumentis (e. g. equis aliisque) uti haud auderet.

Alterum tributum (gabelle) salarium erat, et in variis regionibus varium : spectabat materiem pecori valde necessariam, cogebatque agricolam qnotannis salis quan-

1) Sententia Sullii, de his tributis in Mem. Libri XXI, pag.

5-10. de tributo taille, Libr. XXV, pag. 109.

2) A. Smith, Wealth of nations. Taille personnelle, Libro IV. De ej us exigendi modo et effectu pernicioso, L. IV.

titatem emere, qua si non indigeret, vendere tamen haud concedebatur. Eo magis haec tributa nocebant, quoniam, si quis a rege immunitatem acciperet, aut iis solvendis impar reperiretur, haec summa a reliquis erat sarcienda : ingravescente autem quotannis paupertate , facile intelligitur magis magisque haec tributa oneri fuisse agricolae. Tertium genus tributorum erat auxiliariorum (aides) vinum aliaque ad victum pertinentia spectans. Hoc autem extraordinarium tributum, ob frequentem usum, mox ordinarium evasit. Controversias e tributorum exactione ortas dijudicabant Parlementorum consilia (chambre des comptes et cour des aides).

Eadem atque in tributis in vectigalibus discrepantia.

Pars regni quae proprie Franciam complecti dicebatur alia habebat instituta (les cinq grosses fermes) atque provinciae quae initio peregrinae fuisse vel certe cum ipsa Francia minus arcte cohaesisse ducebantur. In tanta horum varietate ingenti opus erat ministrorum numero, qui mercium invectioni et exportationi prospicerent, unde e magnis summis quae tribuebantur exiguae ad aerarium veniebant et fraudi largitionibusque ad corrumpendum, saepissime ansa dabatur.

In tanta rerum confusione suum regno vigorem con-

stare haud posse, quis lion videt? Illam tollere dignum sane Sullio munus, hcet eo gravius quo vehementius multorum in ilium adium suscitabat. Jam vero consfcip

tutum eo auctore, ut sine regis auctoritate nihil solvi aut accipi posset; 1) ut, sublato tributa exigendi jure, quantum debehatur ex aerario acciperent civitatis creditores, examinatis sedulo debitorum origine el titulis.

Agros publicos non legitima ratione occupatos reddere cogebantur possessores. Rumpebantur sine justa auctoritate initi cum redemtoribus contractus. Diminuto, quantum poterat, ministrorum publicorum numero et institutis accuratis acceptorum expensorumque tabulis, ad fidem praestandam et rationes reddendas omnes qui publicis pecuniis praeerant, severa ratione cogebantur. 2) Nec tamen hie substitit Sullius qui turn anLiquos salutis fontes recludere, turn novos Franciae aperire sibi proposuerat.

Hinc agriculturam imprimis, quam praecipuam divitiarum in civitate procreatricem esse opinabaLur, animum advertebat; ad quam ut cives excitarct, liberam instituit

1) Mem. XII, pag. 5.

2) Sully, Mem. XIII, pag. 185.

frumenli exportationem, quae antea nec semper ex alia quidem Franciae provincia in aliam libera, neque umquam in exteras regiones concessa fuerat. Tributa supra memorata improbabat ut agricolas prae reliquis civibus prementia; quae cum omnino tollere et lotum tributorum systcma mutare difficilius esset, ea, quantum potuit, diminuit, et debitoribus tributi taille remisit 20 milliones; altorum illud (gabelle) etiam levandum curavit et prae omnibus prospexit ut aequiore ratione in diversis regni partibus exigeretur.

Gregibus quoque consulens opposuit sese Henrico, magna de officinis sericariis condendis molienti; J) qua in re, ut videtur, haud perspexit posteris temporibus hanc industriae partem maximum lucri fontem Franciae esse evasurum; sed a luxu, si quis, alienus cum novis hisce officinis et luxum et simul morum corruptelam auctum iri judicabat. Nobiles, relictis agris castellisque, aulam petentes moleste ferebat, 2) et regi, ut eos minus benevole exciperet, persuadere conabatur; hos enim homines ruri in mediis possessionibus colonisque com-

1) Thomas Eloge, pag. 232. Sully, Mém. XVI, pag. 74. Sic alias quoque res pretiosiores importari noluit XII, pag. 7.

2) Thomas Eloge, pag. 233.

morari et sic agriculturae prodesse oportere, ducebat.

Quamquam Sullius universe agriculturam praetulisse censendus est, minime tamen mercaturam neglexit; imo hujus etiam gratia complura constituit. Mos eo tempore invaluerat, ut principes viri, favoris et gratiae nomine, a rege donarentur jure exigendi vectigal quoddam, rebus importandis vel exportandis impositum; cui mori, ad luxum otiumque in detrimentum mercaturae alendum, idoneo, quantum poterat, obviam eundum esse existimabat Sullius. Eo auctore Tribunal Mercatorium insti-

tutum est. Sed omnium maxime de mercatura meruit

constructione viarum, turn etiam quod Sequanam cum Ligere conjungere primus aggressus est, facilem spectans mercium vecturam. Pecuniae foenori datae usuras dimi-

nuit, 1) existimans iis nobiles nimis gravari hominesque divites ad otium incitari, meliusque eorum opes in publicam utilitatem conversum iri, si ad agriculturam vel mercaturam agendam adhiberentur. In eo tamen errasse censelur quod non perspexerit, usuras accommodatas esse debere lucro, quod is qui pecuniam mutuam accepit ea probabiliter percepturus est, turn etiam nexus

1) Diminuebantur usurae quae erant decimis, vel 12, ad sextas decimas. Thomas Eloge, pag. 234. Sully XII, pag. 6.

inter usuras et pecuniae in civitate copiam 1), eum latuisse videtur. Nec melius ad publicas divitias augendas valent impedimenta nummorum exportationis; si enim natio minus exportet quam ab exteris importetur sive plus emat quam vendat, consentaneum est, id quod superest nummis supplcri. Sed ejusmodi errores non tam Sullio quam tempori quo vixit tribuendi videntur et probant quam arctis adhuc finibus inclusa esset oeconomiae politicae notitia. Melius Franciae consuluit Sullius in alia

causa : 3) Philippus Hispaniae rex odio in Henricum motus gravissimum vecligal exigi jusserat ex iis mercibus quae e Francia in Hispaniam importarentur; quod aegre ferens Henr i c us civibus omni, cum Hispania, mercatura interdicebat; Sullius vero florem regni inutili quamvis justae regis vindictae praeponens, auctor fuit foederis mercatorii, quo, aequitati supersLructo, utrique pariter nationi consulebatur.

Sic. prudentissima 15 annorum administratione, malorum oblita ad magnam prosperitatem paulatim Francia evehebatur. Creditoribus satisfactum erat; diminuta et aequius

1) De hoc argumento, Smith, 1. 1. II.

2) Sully XII, pag. 8.

3) Sully, Mémoires XIX.

divisa vectigalia et tributa, reviviscente flore reditus civitatis annuos auxerant 4 millionibus, in aerario servabantur 41 milliones. 1) Loca munita omnibus quibus opus erat, abundabant; exercitus suo tempore stipendia accipiebat et nosocomio militari (perfecto demum sub Ludovico XIV) aegrotanti militi prospicere in animo erat. Urbes maritimae praesidiis muniebantur, classis exigua adhuc erat nec majori eo tempore Francia indigebat; 2) portus enim et stationes ad mare Atlantieum nondum exstabant vel certe minimi momenti erant, ut in hac regni parte nulla esset erat mercatura maritima; in Meditcrraneo vero mari parva classis navibus mercatoriis protegendis sufficiebat. Aedificia superba in gloriam regni Hen r i ci exstrui coeperant. 3) Artium et doctrinarum, etsi minor quam deiu, ratio tamen habebatur.

Nondum autem firma erat rerum interiorum conditio

et regia auctoritas. Saepe accidebant quae Henr i co sollicitudinem afferrent. Phi lip pus III assidue in

1) Non perspexit Sullius nummos in area servatos civitati haud prodesse utpote ex hominum commercio exemtos; sed hoc ei nemo vitio \ertet temporis quo vixit rationem liabens, Cf. S a y, Traite d'économie politique. Versionis Germ. Tom. II, pag. 421 sq.

2) Ancillon. Tableau des revolutions du système politique de I'Europe, Tom. II, pag. 428.

3) Thomas, pag. 237.

Francia turbas excitare conabatur ; ut pater se e Foederatorum seditionibus magnam in Franciae rebus vim esse nacturum frustra speraverat, sic filius quoque iis continuo sese immiscebat, et quamquam pace Vervinsensi (anno 1598 cum PhilippoII, 5to ante ejus mortcm mense inita) uterque ab hostilibus abstinere cogebatur, tamen clam seditiosis Franciae nobilibus omni modo favere neuter umquam desierat. Harum turbarum, quae clementia sopitae saepe vero repetitae erant, taedio regnique securitati consul ere cupiens Henricus tandem Bironem Marechallum (1602) morte plecti jussit, alios carcere et exsilio cohibuit.1) Tales quoque curas regi interdum injiciebant Huguenotae. Hi, Edicto Nannetensi non solum sacra sua colendi libertatem acce-

perant, verum, quo tutiores essent, juribus etiam et iinmunitatibus fruebantur politicis. Urbes iis concessae erant quas ipsi praesidiis munirent, sua exigebant tributa, cum exteris suorum sacrorum cultoribus, sine regis auctoritate, necessitudine obstricli erant, suos habebant in aula regia legatos, qui, ne juribus ipsorum noceretur, viderent. Sed his omnibus non conteriti et Catholicoruin

1) Vid Sully, Mem. XIII.

in ipsos odio par odium opponentes, 1) suaeque causae metuentes, si forte Henr i ci successor minus ipsis faveret, semper majora petierunt et in Synodis adeo sese politicis rebus immiscuerunt, ut essent qui de republica Calvinistica in medio regno condenda , serio cogitarent.2) lis tamen fortiter obstitis Sullius, in conventibus eorurn regis legatus; ipse Huguenotarum sacris favens, medium inter eos regemque locum tenuit et singulari prudentia eo pervenit, ut, concessis quae justa et aequa essent, nimios spiritus agentes regisque auctoritatem infirmare conantes ad officii terminos redigerentur.

Rationes Franciae cum exteris magni momenti esse coeperant. Hen r i c u s amicitia florebat Elisabethae Anglicae, eique (ut post ejus mortem successori Jacobo3) magnum quod animo volvebat consilium, proba▼erat. Austriae Hispaniaeque eo tempore imperabat nobilis gens Habsburgica. Horum regnorum, quae natura ipsa inimica Franciae constituerat, conjunctio, ne ali- quando libertati gentium Europaearum periculosa esset

1) Thomas, pag. 220. In Synode Gapi habita Huguenotae decreverunt le Pape est VAntichrist, Sully XXI, pag. 72.

2) De rep. Calvinistica, S u II Y XXII, pag. 116. Qua rationc Huguenotis sese opposuerit his locis exponit.

3) De his S u J I y, Mém. XIV et XV, fin.

evasura, metuens, simulque ob crebras insidias, quas ei rex Hispaniae struebat, iratus, ad bellum ei inferendum silentio omnia jamdiu praeparaverat.

Cum bisce celebre illud consilium cohaerebat de ci.

vitatium Europaearum divisione, quarum lites, si quae forte exorirentur, Tribunal dirimeret e singulorum legatis compositum: sed hoc minus probabile consilium, in Austriae potissimum Hispaniaeque perniciem initum, effectu caruit. i) Cum enim omnia praepararet Henricus, bellumque ob dissensionem de Cliviae successione mox exarsurum videretur, late patentibus regis consiliis inopinato finem attulit Ravaillacii facinus.

Interfecto Henr i co, efficacem rerum administrationem excipiebat ignava admillistratio reginae matris, in qua quum regnandi cupiditas major quam peritia esset, indignis hominibus (maxime Florentino Concinio ejusque uxori Galigai quos e patria secnm duxerat regina) summa mandabatur auctoritas. Sapientem parcimoniam profusissima excipiebat largitio , qua aerarium exhauriebatur et denuo grande aes alienum contrahebatur. 2) His

1) Paulo aliter Heeren, Ilandbuch der Geschichte des Europäischen Staatensystems, pag. 131. (Editio 2.)

2) Von R a urne), Geschichte Europa's, Tom. IV, pag. 11.

obviam ire Sullius non potuit, qui tamen in utilitatem civium munere tamdiu fungi perrexit, donee inimicorum insidiae et calumniae eo se abdicare summum virum cocgerunt. 1) Exin aemulationem inter Franciam et familiam Habsburgicam excipiebat arcta Franciae conjunctio cum gentis hujus propagine Hispanica 2 ), futuris nuptiis constitutis Ludovici XIII cum principe Hispanica Anna Maria. Anno quidem 1614 rex sui juris esse declaratus est et sic tutricis administratio jure sublata; verum ab adolescente 13 annorum quid cmendationis exspectari poterat? Contra mater una cum perversis consiliariis ad suam voluntatem omnia flectere

pergebat, et factionibus procerum turbas intestinas instaurantibus pleraque pervertebantur. 3) Imprimis auctoritas qua in dies superbius utebatur Concini (quem Marchionem ab Ancre Franciaeque Marechallum regina creaverat quamquam numquam stependia meruerat) sic displicebat plerisque nobilibus, ut novae identidem orirenlur dissensiones. Sed brevi conditionis commutatio Florentino instabat. L ud o vie us matris dominationem

1) Mémoires du Duc de Ro h an, pag. 2.

2) Ancillon, Tom. II, pag. 455.

3) R o h an, pag. 44.

jamdiu aegre ferebat, sed, qua erat animi imbecillitate, inanibus querelis indulgens jura sua vindicare haud ausus fuisset, nisi eum instigasset odiumque in Ancreum omni modo incendisset Luinesius, juvenis cujus inprimis consuetudine rex delectabatur. Hujus tandem adhortationibus motus Florentinum prehendi et in carcerem conjici jubet; eumque inexspectatum regis decretum mirantem, continuo aggrediuntur inimici et interficiunt, praetexentes, eum regiae voluntati vi sese opponere voluisse; uxor ejus in judicium vocata et artis magicae damnata ultimum supplicium passa est. (1617) 1) Turn maximam in civitate vim adeptus est Luinesius; rex enim ad regnandum ineptus, sed assidue tutela quadam indigens, contentus erat modo is regnaret, cui ipse summam potestatem commisisset. Luinesius, quamquam haud pravus nec omni ingenio destitutus vir, imperii tamen oneri impar erat.2) Magis enim de insidiis quas Maria Medicaea et ob ejus auctoritatem irati nobiles struebant, quam de regni administratione cogitabat. In rebus exteris decessoris systema politicum secutus esse

1) In liac historia exponenda multus est von Raumer, Geschichte Europa's. Caedem hanc Luinesio tribuit Rohan, pag. 93.

2) Ancillon Tom. II. pag. 454 et Tom. III. pag. 116.

videtur; nam pactum Ulmense, quo Fer d inand us Imperator, ad bellum contra Bohemios gerendum, otium nanciscebatur, Franciae imprimis auctoritati tribuitur.1) Eo tempore eruperunt cum Huguenotis discordiae; rex principatum Bearnensem cum regno conjungens, petebat ut bona publica quae per 60 annos possederant in hac regione Huguenotae, sibi redderentur; quod cum hi, injustum reputantes, negarent, ipse rex, auctore Luinesio, exercitum contra eos duxit, et postquam aliquamdiu vario Marte bellum gestum erat, Huguenotae pacem inire cum rege coacti sunt. a) Paulo post Luinesius laboribus et curis fractus diem obiit supremum.

Ignavae huic et parum firmae rerum Francicarum administrationi, mox alia successit et plane opposita ratio.

Postquam Vie u v i II ius aliquamdiu regno praefuerat, summam in eo potestatem nactus est Richelius, olim Lucioni Episcopus, dein Cardinalis; quem sub Ancreo et Luinesio prudenter et callide variis muneribus functum, 3) in consilium regium Maria, invito Ludovico,

1) Von Raumer, Tom. IV. pag. 76.

2) Rohan, pag. 103-1

3) Rohan, pag. Jgsic^JtociV une créature tin Maréchal --. -0 (d'Ancre.) yA

induxit. Hunc virum, ob insignes ingenii virtutes, rex admirabatur magis quam amabat; sed, eum reliquis omnibus longe superiorem esse perspiciens, summae rerum praefecit, et, licet ejus in se auctoritatem interdum aegre ferret, dimittere tamen noluit. Richelii duplex erat in rebus Franciae gerendis propositua r: alterum, ut penes regem omnis in civitate potestas esset, ita ut sine ejus consensu nihil ageretur omnesque ei uni obedirent; alterum, ut auctoritas Franciae politica quam plurimum augeretur.l) Potestati regiae obesse videbat cum nimiam nobilium et principum virorum licentiam, turn etiam Huguenotarum in regno conditionem, juraque eorum politica. Erant in Francia nobiles complures qui, temporum feudalium memores, avorumque gloria et divitiis elati, in provinciis pro arbitrio prope dominabantur; longissimi temporis consuetudine invaluerat ut coloni eorum dominationi subjecti essent, eorumque causam a quocumque inimico strenue defendere debcrent.

Horum colonorum ope, illi facile, simulac regis decreta ipsis displicebant, ei sui metum injicere poterant.

Praeterea magna auctoritate pollebant regionum prae-

1) Heeren, Handbuch der geachichte des Europaischcn Staatensvstems paF,. 197 (Ed. 2.)

fecti, qui in oppidis praesidiis munitis castellisque saepo regi sese opponebant, quin etiam si potestati peritiam adjungerent, eo interdum erant superiores: quae omnia efficiebant ut regia auctoritas interdum non nisi inane nomen esse videretur. Richelius igitur ejusmodi homines in aulam regiam invitabat, et honoribus regiique favoris insignibus, ibi detinere conabatur, quo nobiles, relictis castellis colonisque suis, infirmiores fierent et regis favore aucupando delectati, desuefierent a feudali ilia superbia, qua adhuc rege se legibusque superiores crediderant. Quodsi tamen nonnulli res novas molirentur, horum conatus multo facilius ministri sagacitate perspici reprimique poterant. Huic quoque nobiles coercendi proposito inserviisse videtur lex de certaminibus singularibus a Richelio lata ; antiquae enim et ob nimiam severitatem jam diu obsoletae 1) nova lex substituta est, eaque strenue vindicata, ex qua delinquentes, publicatione partis patrimonii exsilioque 2 annorum punirentur.

Multos imprimis nobiles hanc agendi rationem improbasse, nemo mirabitur. Hos igitur, quantum poterat,

1) Lata ab Henrico IV invito Sullio Mem. XIII. pag. 194 sqq.

v. Raumer, Tom. IV. pag. 33.

incitabat mater Ludovici, ereptam sibi a Richelio auctoritatem aegerrime ferens, eademque, qua erat dominandi cupiditate, ut regis animum ab eo avocaret, nihil intentatum relinquebat. Matri favebat Gaston Dux Aurelianensis, qui, ingenio inquieto praeditus, omni omnino rerum bene gerendarum peritia carebat. Sed omnium conatus artesque irritas reddidit summa Richelii vigilantia et severitas. Hanc severitatem mox experti sunt Marechallus Ornano et Chalesius, 1) quorum ille in carcere mortuus est, hunc conjurationis in civitatem accusatum, mortis damnavit Tribunal extraordinarium. Sed paulo post novae in Francia turbae Richelio erant comprimendae, denuo allatae imprimis a Maria Medicaea et filio Gastone. Animus etiam Annae reginae a Richelio alienus erat; ipsa enim patrem patriamque marito praeferens, aegerrime ferebat, omnem Franciae vim politicam, in detrimentum sui generis converti. Horum omnium conatus eo fere regem adegissent, ut a rebus gerendis Richelium amoveret, nisi, ejus auxilio carere se haud posse, optime perspexisset : unde, notissima ilia deceptorum die, 2)

1) Von Raumer, Tom. IV. p. 81.

2) Lacepede Histoire générale physique et civile de l'Europe, T om XV. p. 45 47.

(journée des dupes) ministrum ejus inimicis anteponere haud dubitavit. Postquam frustra omnia tentaverat regis mater, relicta Francia, Bruxellas petiit et ex hoc indc tempore ad mortem usque apud exteros commorata est.

Earn sequebatur Dux Aurelianensis, quem , haud secus atque matrem, benevole excipiebant Hispani, nullam in Francia turbas excitandi opportunitatem negligentes; in ipsa etiam Francia cum Richelii inimicis rationum necessitudinem habere, haud desinebant. Mox Gaston cum copiis regnum intrabat, juris regii se vindicem profitens, speransque fore ut Franci omnes suas partes amplecterentur; quae ipsum spes fefellit, nam ob animi levitatem plerisque odio et contemtui esse cocperat.

Unus Langedociae Praefectus Dux Montis-Morentiaci, qui ei se adjunxerat, victus captusque, a Parlemento Tolosano mortis damnatus est. Gaston amici calamitatem

parum curans, inita cum rege pace, Bruxellas reversus est. Nondum tamen his perterriti Richelio sese subjiciebant nobiles, sed numquam fere per totam administrationis tempus, ille ab horum seditionibus liber erat; nam postquam exercitui praepositi Duces Aurelianensis et Soissonicus, de eo occidendo consilia illierallt, quae detecta successu carucrunt, multo gravior inita est (pau-

cos menses ante mortem Richelii) auctore Cinq-Marte conjuratio; hanc quoque irritam reddidit Cardinalis vigilantia, et Cinq-Mars ob initam Thuanus historici filius ob non patefactam conjurationem capite poenas dederunt.

Quemadmodum coercendis nobilibus semper fere occupatus fuit Richelius, ita Huguenotas uno ictu profligavit. Anno enim 1627 Huguenotae juribus suis metuentes, ducibus Ro han et Soubise, seditionem concitare conati sunt; quos cum sedare non posset Richelius (qui, ut videtur, hoc tempore eos aggredi nondum in animo habebat) 1) invitus exercitum duxit cinxitque obsidione Rupellas praecipuum eorum propugnaculum. Maxima utrimque fortitudo fuit et constantia; celebratur magnopere agger a Richelio in mare jactus, quo, victus auxiliique oppidanis afferendi opportunitas, Anglis adimeretur; unde factum ut urbs fame pressa, tandem se dedere cogeretur. Mox ejusmunimenta vastata, exauctorata praesidia, omneque omnino momentum politicum Huguenotis ademtum, firmandae regiae auctoritati admodum inservierunt. Non tamen odio in eos sese duci patiebatur Richelius; sed, licet in-

1) Von Kaunipr, Tnm. IY. p. 88.

certum sit, num de Huguenotis ad Catholicorum sacra aliquando reducendis cogitaverit 1), in eo certe laudem meretur, quod hoc tempore sacra colendi libertatem plenissimam iis concederet, quin, cum quietos eos regique submissos videret, de rebus ad sua sacra pertinentibus e. g. de cura pauperum aliisque, statuendi veniam daret 2).

Cum hoc regiae auctoritatis ifrmandae proposito, cohaerebat Richelium, Ordines G enerales convocare

noluisse, judicans exiguam eos vulgo afierre utilitatem, maxima vero suis consiliis impedimenta afierre posse.

Eorum loco interdum convocabat regui Proceres (Notables), quos numero pauciores et natalibus dignitatibusque cum aula magis conjunctos, facilius ad voluntatem flectere sese posse judicabat. Curavit etiam ne Parlementa in vicem Ordinum Generalium in civitate succe derent. Erant ea 12 numero, proprie ad jus dicendum instituta; eademque in tabulas suas regis decreta legesque referre solebant; sed e quo tempore convocari Ordines Generales desierant, noluerunt interdu leges

1) Vid. Voltaire, Siecle de Louis XIV. Cap. 36 p. 140-141, Tom. III. Ed. 1771. Six Dissertatio de Edicto Nannetensi.

2) Von Raumer, Tom. IV. pag. 92.

a se improbatas in tabulas referre et sic legislatoris quodammodo partes affectarunt, quas Richelius unice regem agere oportere judicans, severe eorum licentiam hac in re coercuit.*) Alterum Richelii propositum fuisse diximus2); ut auctoritas Franciae politica quam plurimum augeretur.

Perspiciebat enim (baud secus atque Hen r i c u s et S u 1lius) potestatem salutemque Franciae cum Austriae Hispaniaeque detrimento conjunctam esse, horumque igitur regnorum potestatem omni ratione frangendam esse judicabat. Mansfeldio qui in Bohemia bellum gerebat et Batavis Hispanico bello implicitis ingens pecuniae ▼isdonabatur, et, auctore Richelio, HenriettaLudovi c i soror nubebat AngHae regi Garolo I. Omnium maxime hostilis Cardinalis animus apparuit in causa Y e It e I i nor u m. 3) His, seditiones contra Grisones, quibus subjecti erant, moventibus auxilium tulerat Do ri a Mediolani Praefectus, eoque praetextu usus, loca munita in hac regioae aedificaverat; quae res, Austriam

1) Yon Raumer, Tom. IV. pag. 87.

2) Vid. pag. 18.

3) Lac é p è de, Histoirc générale, physique et civile de l'Europe, Tom. XV. pag. 12.

quippe cum suis in Italia possessionibus conjungens, genti Ilabsburgicae gratissima, Franciae, Venetis et Sabaudiao vehementcr displicebat; quibus hac de re querentibus, promiserat Phi lip pus IV, mox se loca munita vastaturum; cum autem vario praetextu rem differret, Romano Pontifici eorum yastandorum cura commissa est. Hunc, promisso non satisfacientem sed Hispanici regis gratia ea servantem, mox exercitu ipse 1) Richelius coegit, remque diremit in Franciae Grisonumque utilitatem.

Sic etiam successio Mantuana inimicitiarum inter Aus-

triam Franciamque causa fuit. 2) Mortuo Vincentio II succedere cupiebant Carolus Dux Nevi rni (Nevers) et Ferdinandus Princeps Guadistalli; hunc Austria tuebatur, illius jura Francia propugnabat. Interea Hispani, cum Sabaudiae Duce partem regionis occupaverant, metuentes, ne Caro lus Francis earn traderet. Finito hoc tempore cum Huguenotis bello, Richelius exercitum duxit, Hispanos devjcit, Sabaudiae partem occupavit, et, presso Imperatore Succorum

1) Voltaire, siecle de Louis XIV, Tom. I. pag. 250.

2) Lacepede, Tom. XV. pag. 39.

Von Ra umcr, Tom. IV. pag. 92 sqq.

in Germaniam impetu, pace effecit, ut Garolus Mantuae Dux ab omnibus agnosceretur. (1631) Hactenus omnia Cardinali prospere cesserant, eaque conditione res Franciae erant, ut de magno, quod animo volvebat, consilio efficacius peragendo, cogitari posse videretur; turn etiam rebus Germanicis Francia se immiscere cogebatur populorum illic bellum gerentium, post pugnam Nordlingicam, conditione; 1) qua de re jam paucis dicendum.

Gustavus Adolphus Suecorum rex, suscepta Protestantium Germanicorum causa, bellum intulerat (1630) Imperatori Fer dinand o II. Quod Franciae perutile esse posse haud latebat R i c h e 1 i u m , sed copiis regem adjuvare nec sinebat regni conditio neque id valde optabat Gustavus, devictae Austriae gloriam sibi soli acquirere cupiens. Idcirco Richelius annuam ei 1200,000 librarum summam promiserat. Cum vero Gustavi eximiae rei militaris peritiae singularique fortitudini fortuna accederet, ingentes ejus in Germania progressus sollicitudinem Cardinali aUulerunt, 2) ut re-

1) Ancillon, Vol. III. pag. 190.

2) Ileeren, Geschichte des Eur. Staatensystems p. 161.

gis potestatem non minus quam ipsam Austriam metueret; quae causa fuit cur in sol venda annua, quampromiserat, summa, minus diligens esset. Rege vero in pugna Lutzenensi (1632) interfecto, Franci cum Oxenstierna,1) conjunctionis Protestantium capite, foedus renovarunt, ea conditione ut 10 centena librarummillia quotannis darent, quam summam, priore minorem, accuratius solvendo, multo melius illius rebus consuluerunt. Ducibus copiarum Protestantium Bernar d o Saxo- Vimariensi et Horno Sueco omnia initio prospere cesserunt; mox vero Nordlingae ingentem cladem hi duumviri passi sunt, (1635) quae rerum faciem valde mutavit. Non solum enim inangustias haec pugna Suecorum copias adduxit, verum quae earn sequebatur pax Pragensis effecit, ut nonnulli eorum socii, quos ad versa fortuna perterruerat, Imperatori sese adjungerent, vel certe neutris partibus favere decernerent. 2) Tum Franciae efficacius rem agendam esse Austriaeque omnibus viribus obviam eundum, recte (licet ini- mici valde reprehenderent) judicavit Richelius. Hoc

1) Von Raumer, Tom. IV. pag. 122-

2) II e ere ß Gesch. des Eur. Sfaat. pag. 1G6.

igitur consilio ductus Polonis persuasit, ut inducias quas cum Suecis inierant, jamjam exeuntes, renovarent, quae res, ingenti cum Austriae Pontificisque Romani improbatione peracta , Suecis maximi momenti erat; si c enim ab horum hostium metu liberati, in unum Germanicum bellum omnem vim conferre poterant. Neque hic substitit Richelius. Ipsam etiam Franciam bello implicare cupiens, cum Rep. Foederata de invadendis provinciis Belgii Hispanici egit, 1) quo Hispanos ab auxilio Auslriae in bello Germanico ferendo avocaret. Bel-

lum hocce cum Hispania primis temporibus vario Marte gestum est. Mox autem seditio Catalonorum antiquis privilegiis elatorum, lum etiam Lusitaniae ab Hispanica dominatione defectio maximopere Hispanorum vires fregit : Gubernatrix Vicaria Sabaudiae, Ludovici soror, Lusitanis sese adjungebat, cum Lotharingiae Dux, regi iuimicissimus, impediretur quominus ad versus Franciam hostilia moliretur.

In Germania Bannerus Suecorum res restituerat: ab eo vero copias suas separabat Dux Vimnriensis, qui suae potius, utvidetur, quam publicae utilitatis causa bellum gerens,

1) Ancillon, Tom. III. pag. 200.

a R i c li c 1 i o pecuniam acccpcral, 1) qua sibi in Alsatia rcgnum victoriis acquireret. R i c h e 1 i u s enim sperabat fore ut, quae ille armis devicisset, ipse aliquando Franciae vindicare posset. Saxo autem felicissime bellum gerebat, et in eo erat ut voti compos evaderet, cum inopinata mors in mediis eum vctoriís cohiberet.

Hujus copias pecunia Franciae conciliavit Riche1 i u s, ejusque victoriarum fructus cepit uberrimos. Quid?

quod ejus mors Franciae eum in modum utilís fuit, ut essent qui contenderent, veneno Vimariensem a Cardinale fuisse inlerfectum. 2) Sic sperare Richelio licebat, fore ut omnia consilia feliciter ad finem perduceret; exhausta enim Germania pacem cupiebat deque ea ineunda jam agebatur cujus conditiones non poterant non Franciae utilissimae esse. Belli tamen exitum videre Richelio haud con-

tigit, nam debili corpore maximis laboribus fracto, diem ille supremum obiit,3) post 18 fere annorum administrationem.

1) Heeren, Geschichte des Eur. Staatensystems, pag. 167.

2) A nc ill on, Vol. Ill, pag. 208 et 209.

3) Medicorum imperitiu ut narrat Voltaire .Siecle de Louis XIV, Tom. II, pag. 359.

Missis iis quaede Richelii indole in utramque partem ab aequalibus recentioribusque sunt disputata, 1) monere sufficiat, neminem Franciae conditionem, quod ad res externas attinet, eo melius habuisseperspectam, etad gloriam auctoritatemque regniapud exteros augendam, profuissf ejus administrationem. Sic etiam nobilium licentiam coercendo, maj orem Franciae vigoremconciliavit, et quamquam tollendis Ordinum Generalium conventibus regiam potestatem nimis auxisse dicendus est, tamen e tempore quo vixit, Franciaeque, ejus aetate, conditione, excusationem invenire posse videtur. Sed licet hisce omnibus maxime intentus fuerit, non tamen reliqua civitatis commoda omnino neglexit ; nam mercaturae prospexit ineundo cum Russia foedere mercatorio; classem aliquantulum auxit2) quam Sullius fodere incepit canalem ad Sequanam cum Ligeri conjungendam, ille absolvit; 3) Parisium ab eo pulcherrimis aedificiis est ornatum. Artium doctrinarumque studiosus earum se fautorem praestitit.4) Ejus

1) Inter recentiores R i c h e I ius defensorem nactus est vonRaumer, Geschichte Europa's, Vol. IV.

2) Vid. Voltaire, Siècle de Louis XIV, Vol. I, pag. 252, et 353.

3) V. Raumer, Tom. IV, pag. 130.

4) Voltaire, 1. 1. Vol. III, pag. 79.

jam aetatc, quid Francia brevi in litteris praeslitura esset, apparuit; summus enim poeta tragicus* Cornellius eo tempore florebat, Hispanorum poeseos tragicae veterumque poetarum studio praeparatus. Instituit R i c h e Ii u s Academiam Franciae quae linguae cultiori inducendae prospiceret, et operum in vulgus editorum censuram ageret. 1) Rei pecuniariae non tanta quanta Sullii aetate, consulebatur prudentia. Quae sub hujus successore Jeannino invaluerat pessima administratio, ea dein non immutata est. Marchio Effiati quamquam non imperitus, 2) breTius tamen rei pecuniariae praefuit, quam ut in tanta perturbatione boni quid posset perficerc. In Rich e 1 i o rei pecuniariae erat neque amor nec peritia, 3) certe negari nequit, eum hanc administrationis publicae partem, reliquis nimis postposuisse : operam tamen dedit ut sine fraude omnia peragerentur, et accuratas tabulas expensorum et acceptorum exigendo, severasque poenas minitando, avaritiam, quantum potuit, cohi-

1) Perrault, Hommes illustres de la France, Tom. I, pag. 5.

2) Bresson, Histoire financiere de la France, Vol. I, pag. 254.

3) Heeren, Geschichte des Eur. Staatensystema, pag. 189.

huit. 1) Sed quoties pecunia opus esset tributa continuo augcbantur, aut pecuniae sumebantur mutuae, saepe etiam ad perversissima confugiebatur. Nihil e. g. civitati perniciosius fuit, quam munerum vendendorum mos; quodsi antiqua munera inopiae non sufficerent, saepe nova creabantur et plurimi licentibus addicebantur.2) Augebatur etiam malum instituto quod Paulettae3) nomine insignitur, quo non solum ipsi emtori munus gerere, sed etiam in heredes transmittere licebat. Hac agendi ratione pecuniae quidem comparabantur, sed in posterum maximum onus civitati imponebatur. Accedebat bellorum, ad aerarium exhauriendum, vis; in unam Rupellarum odsidionem 40 millionum summa expensa erat.4) E quibus omnibus patet, rem pecuniariam Richelii tempore maximis difficultatibus laborasse. 5) Richelio mortuo, ejus in rebus gerendis propositum

1) Von Raumer, Vol. IV, pag. 87.

2) Vid. e. g. Voltaire, Siècle de Louis XIV. Vol. I, pag. 280.

3) Hic mos jam Henrici IV aetate invaluit : quam ob rem Sullium reprehendit Thuanus Historiarum libro CXXXI, Tom. V, pag. 1135. Cf. Real, la science du gouvernement, I. 28.

4) V. Raumer, Tom. IV, pag. 88.

5) Bailly, Histoire financière de la France, Vol. I. pag. 362 sqq.

sedulo secutus rex, ad bellum gerendum, (dilata variis causis pace), omnia parare pergit, Ministrique morientis voluntati obediens, successorem creat Julium Mazarinum.

Appropinquantis autem mortis cogitatio rerum infanti successori firmiter constituendarum curam attulit. Fra-

trem enim Gastonem, ob inquietum illud, quod toties ipse expertus esset, ingenium, regis Vicarium creare noluit; uxorem vero parum amabat, eamque regni difficultatibus sustinendis judicavit imparem. Iluic idcirco, Vicariao dignitate ornatae, adjunxit consilium (cujus Mazarinus aliique ministri socii essent) quod omnibus in rebus reginae adesset. Sed res aliter evenerunt.

Vix diem supremum rex obierat, cum adulatione pollicitationibusque regina impetraret, ut Parlementum Ludovici testamentum rumperet, et, assentientibus omnibus, ipsam regis crearet Vacariam, potestate, limitibus a rege defuncto positis, haud circumscripta.1) Quod speraverant plurimi nobiles, fore ut ipsis regina summam rerum traderet, secus evenit; hanc enim Anna Austriaca, ingenio haud carens, laborem tamen curasque fastidiens uniceque aulae voluptatibus dedila,

1) Lacépède, Histoire gén. etc. Tom. XV, pag. 182 sq.

totam commisit Mazarino. Quod cum plurimis displiceret, spe sua destilutis, et omnium maxi me peregrinum hominem (Italum) sibi praeponi aegre ferentibus, exstiterunt discordiae et seditiones, quae per totum tempus, quo Franciae rebus Anna Austriaca praefuit, imperium agilarullt. Sic mox faclio exstitit eorum qui Gravium (Imporlants) sese nomine insigniebant, nobilibus rerum conditionem haud probantibus constans : 1) haec vero factio, postquam aliquamdiu reginae se ministroque opposuerat, captis missisque in exsilium principibus, in contemtum oblivionemque abiit. His rnulto graviores fuerullt, quae dein exstiterunt discordiae, quarum causae erant cum nobilium ambitio et avaritia, Parlementique nimium rebus sese politicis immiscendi studium ; tum vero etiam mala rei pecuniariae administratio, atque reginae Cardinalisque indoles. Parlementum potestate elatum, rumpendo regis testamento parta, postquam per multos annos in politicis nullius momenti fuerat, 2) id agere conatum est, ut sine suo consensu nihil a regina perageretur, et, quod antea saepe oblinuerat,

1) v. Ranmer, Tom. IV, p. 148.

2) Ancillon, Tom. III, pag. 45G.

legum sine sua auctoritate latarum relationem in tabulas negavit, quin sine venia regia ad deliberandum convenire ausum est. Huic autem superbiae quo minus Mazarinus obstaret, faciebat nimia animi remissio et tarditas. Hie enim vir judicii quidem acumine ingeniique bonitate excellebat, sed desiderabantur in eo animi constantia et fortitudo, quae, his imprimis temporibus, in Richelii successore requirebantur. Anxius erat, callide et dolose magis quam fortiter agere consueverat; minis perterritus maria montesque pollicebatur; 1) omnia a tempore exspectare solebat : quam tarditatem, mobilis et celeritatis in agendo amans Francorum indoles indignabatur, quosque terrore injiciendo coercuerat R i c h e Iii severitas, hos insolentiores reddebat Mazarini timor. His omnibus accedebat pessima rei pecuniariae conditio, quae Ministros interdum ad ea confugere cogebat, quae injusta videbantur, et, summis quidem yiris quippe saepe pcrmolesta, vehementer displicebant; sed de his infra.

Sic exstitit animorum quaedam disjunctio, quae paulatim ita aucta est, ut in tres partes nobiles princi-

1) Lacepede, Tom. XV, pag. 24.r>.

pesque viri dividerentur; quarum quae Funditorum (frondeurs) i) nomine venit, omnia a regina ministroque acta vehementer improbabat. Cum his conjuncti erant plures qui ambitione moti summos honores et munera consequi volebant, nemo vero majore calliditate et astutia agebat quam Gondi , Archi-Episcopi Parisiensis coadjutor, qui, Mazarini locum ut occuparet, vel certe Cardinalis dignitate ornaretur alíquando, 2) nullos omnino artes , ne turpissimas quidem aspernabatur: peritia eloquentiaque factionis velut vita et caput erat. Funditoribus oppositi erant Mazarinii (Mazarins), ut nomen quoque indicat, Reginae Ministrique asseclae et assentatores. Tertius et in medio positus ordo erat Mitigatorum (mitigés). Hi majore cum aequitate interdum ministri saepe Funditorum jura tuebantur. In iis probitale animique constantia primum locum tenebat Matthieus Mole, Parlementi Parisiensis Praeses primus. 3)

1) Origo nominis est apud Retzium, Memoires Libri III, pag. 328.

(Volumine II, Ed. Amstelod. 1719.)

2) Hoc testatnr illud vero negat Editor Commentariorum Retzii, in Praefatione.

3) Eum laudat inimicns R e t z i us, Memoires, Libri II, pag. 336.

(Volumine I): Cf. Libri III, pag. 328, (Vol. II). Vid. Lac é p è de, Tom.

XV, pag. 250.

Hae autem discordiae (quae Mazarin i imprudentia eruperunt) 1) ineptiarum, perturbationis dolorumque triste spectaculum praebent. Videmus reginam pertinaciter, quod semel sibi proposuerat tuentem, in angustias adductam interdum quidem cedentem, sed , timore pulso, haud stantem promissis; videmus eam nonnullos subinde blanditiis donisque allicientem, mox vero superbia a se abalienantem. Videmus M a z a r i n u m anxio semper animo mitiora quaeque commendantem , ambiliosiorem quam ut munere sese abdicaret, sed, ad auctoritatem suam tuendam, animi vi et constantia prorsus carentem, et turpissimis interdum artihus ulentem. 2) Aurelianensem Ducem videmus nullis firmis principiis nitelltem, ab iis quos amabat, mox hue mox illuc adductum. Ab altera parte Retzius indefesso labore et incredebili ingeuii ubertate conspicuus, atque Mazarino in struendis artibus haud impar, mox blanditiis mox minis utebatur, semper vero honoribus conseq uendis intentus eral et ad hoc propositum peragendum nil intentatum relin-

1) Opportunitate victoriae a Condato de Hispanis reportatae inmediis festis duos Parlementi socios Blancmenilium & Brousselium in carcerem conjici jubebat. v. Raumer, Tom. IV, pag. 176.

2) Cf. Voltaire, siecle de Louis XIV, Tom. I, pag. 286.

quebat; plebis, apud quam maxima auctoritate valebat, seditiones, quin hostium patriae auxilium haud recusabat1). Principes viri interdum reginae, saepe, si e re ipsorum videretur, adversariis sese adjungebant. Sic Turenn ius, neglecto per breve tempus officio, exercitum Hispanorum ducit contra reginam, cujus partes tunc strenue defendebat Con d a t i Princeps: mox vero, mutatis partibus, regiis copiis praefuit Turenn ius1) , Con d ato, quem insatiabilis honorum cupido agitabat, causam oppositam tuente. Yulgi incredibilis erat levitas et inconstantia; in carcerem conjecto Con d ato exsultat, ignibusque accendendis gaudium indicat, liberatum dein eadem ratione honoris causa excipit : Mazar inura exsecratur, mox Parisios reversum, clamoribus omnibusque benevolentiae testimoniis prosequitur. Majorem hominum partem stimulabat honorum aurique cupido , vel privata odia etamiciliae, nonnullos etiam perversae de libertate opiniones in errorem inducebant. Qui autem boni viri nomen tuitus amoreque dignus sit, uno Moleo excepto, invenimus neminem. Peculiares vero fuere hae discor-

1) v. Raumer, Tom. IV, pag. 198.

2) Vid. A n c i 11 o il, Tom, III, pag. 471.

diae, el ab aliis eo diversae, quod foeminarum maximae in iis partes fuerintl). Nulla fere erat paulo illustrior foemina, quae non rebus sese politicis immisceret, factionique addicta omni eam ratione promovere conaretur. Hanc muliehris sexus in rebus politicis vim, a Mauris in Hispauiam inductam, in aulam Francicam transtulit Anna Austriaca2). Hinc explicanda insignis ilia levilas qua gravissima quaeque iis temporibus peragebantur, festorum hilaritati potius quam rebus consentanea, unde civitatis salus pendeat. Sic armis non magis quam satiris, epigrammatis, famosis libellis dimicatum fuit 3), quique adversarios risui exponehat non minus quam qui victoriam reportabat, operae pretium facere videbatur.

Postremo, discordiarum taedio, omnes fere regi, sui juris declarato, sese subjecerunt, et sic bellis civilibus finis impositus est. Fuerunt, qui ea ultimos intereuntis libertatiJ spasmos vocarcnt; quod si verum esset, eorum propositum id esse debuisset, ut libertas civium juraque

1) Ancillon, Vol. IV, pag. 106.

2) Lacépède, Vol. XV, pag. 92.

3) Nonnullos servarunt R e t z , Vol. II. pag. 166 et 288. Vol. IV, pag.

259 et von Rauuier, Vol. IV, pag. 139.

politica integra servarentur. Verum, quamquam interdum a regina ea petebantur, quae verae libertati constituendae accommodata essent, (e. g. ne quis ultra 24 horas captivus, regis vel ministri auctoritate detineretur, sed cognosceretur hoc tempore causa) 1); quaeque civitati utilia ducerentur, (e. g. quae ad rem pecuniariam pertinebant) 2); civiumtamen libertas praetextus magis quam propositum fuit, multoque magis iis usi sunt viri nobiles ut suae ambitioni satisfieret. Quamobrem nos, cum scriptore acutissimo 3), ea bella potius dicimus, ultimos anarchiae conatus, quam antea quoque nobilium superbia saepissime pepererat. Exin quietior fuit regni conditio nec denuo ejusmodi turbae exstiterunt. Ipsae vero Luduvico persuasisse videntur, Franciae optime convenire monarchicam regiminis formam, paucissimis limitibus circumscriptam; quam igitur ipse, Richelii exemplum secutus, sublata Ordinum Parlementorumque auctoritate politica, strenue tuendam esse ratus est4).

Interea bellum Germanicum ducebatur, ejusque for-

1) v. Raumer, Tom. IV, pag. 184.

2) Idem.

3) Aneillon, Vol. III, pag. 485.

4) v. Raumer, Tom. IV. pag. 136. Aneillon. Tom. III, pag. 485.

tuna ad Suecos Francosque inclinare videbatur: cum vero Germania in dies magis exhauriretur, atque omnes pacem vehementer optarent, Monasterii et Osnabrugae de ea deliberatum est. Quo cum M a z a r i nus, Richelii in rebus exteris vestigia sedulo persequens, legatos misisset, tandem post aliquot annorum laborem innumerasque altercationes et difficultates, inita est pax West-Phalica 1), conditionibus Franciae ulilissimis.

Confirmata enim ei est possessio Metarum, Tulli et Verduni, Caroli V aetate occupatorum, porro tradita Alsatia Superior et Inferior, (debita victoriis B e rnar d i Vim a r i ens i s) Sundgovia, Brisiacum, jus praesidia ponendi in arce munita Philipsburgi. Haec omnia Franciae vires auxerunt; non solum enim regiones ei adjungebantur fertilissimae, verum etiam a parte Septentrionali et Orientali propugnacula Francia nanciscebatur ea; quae termini naturales vocari solita, ad subitos hostium impetus arcendos, magnopere valent.

Sed, quod maximum erat, hac pace nimiam vim politicam in Germania Austria amisit, et maximam in ea auctoritatem Francia nacta est, auctam illam dein foe-

1) Anno MDCXIVIII.

dere Rhenano. Quam jacturam sarcire Austria nequivit, nec cum Francia, sub Lu dovico XIV, aequis viribus dimicare potuit.

Sic inter omnes fere gentes compositis litibus, unura restabat bellum Hispanicum: quod quominus componeretur varia impediebant. 1) Mazarinus enim putabat bello se optime hominum mentem a se suaque administratione esse abducturum, Hispani contra sperabant fore ut Franciam, intestinis sub Anna Vicaria dissidiis agitatam, facile superarent. Quae tamen spes eos fefellit.

Etenim Condati Princeps de iis reportavit celeberrimam illam Lentii victoriam, et licet postea idem Princeps eorum causam contra patriam defenderet, tamen ob Hispanicorum Ducum imperitiam et pertinaciam, Turennii ingenio plerumque impar fuit2). Inito autem inter C rom well um Franciamque foedere, exhausta Hispania tantas clades passa est, ut pace Pyrenaica maxima Franciae emolumenta concesserit. Ipso Mazarino cum Ministro Ludovico ab Haro (Don Louis de Haro) de pace agente, Francia, a parte Hispanica acquisivit

1) Heeren, Geschichte des Eur. Staatensyst. pag. 176.

2) Voltaire, Siecle de Louis XIV, Tom. I, pag. 311.

Perpiniacum et comitatum Ruscinonensem et a parte BeJgii meridionali maximam Artesiae partem ; simul venia Cond ato data, et in patriam revertendi facultas concessa est. Lu dov i co ex eodem foedere uxor data

est regis Phi lip pi IV filia Maria Theresia, quae res ideo maximi momenti Mazarino videbatur, quod sic probabilia Mariae in successionem Hispanicam jura in Borbonensem Franciae regnatricem familiam transferrentur. Ea quidem jura ilIa, Ludovico nubens, repudiaverat, sed hoc impedimentum praetextu aliquo opportune tolli posse Cardinalis judicabat.

Ex hoc igitur certamine victrix quoque Francia prodierat et felicissiraus ille belli eventus non magis ducum francicorum peritiae et fortitudini, quam singulari poli- ticae diplomaticaeque Mazarini prudentiae, tribuendus videtur 1).

Minorem tamen idem curam habuit rerum interiorum, imperitus eorum quae rei pecnniariae administrationem spectarent. Qua in re similis Richelio fuit, inter utrumque autem hoc discrimen erat. Richelius 2)

1) Ancillon, Tom. IV, pag. 87.

2) Cf. pag. 37.

summo studio prospiciebat, ne ministrorum rei pecuniariae avaritia detrimento civitati esset : Mazarinus

contra, ipse divitiarum cupidissiraus 1), quacumque ratione opes sibi comparare conabatur; cui cupiditati quo melius satisfaceret, reliquis quoque praefectis maximam pecunias surripiendi licentiam concedebat. Quod eo perniciosius erat, quo majores impensas exigebant bella quibus hoc tempore implicita Francia erat. Sub Mazarino res pecuniaria commissa est Jano Perticelly ab Emer y 2), Italo, viro patrimonii prodigo, sed artes quasdam pecuniae comparandae callenti. Hie in tanta qua civitas versabatur inopia, principibus viris Parisiensibusque haud pepercit. Ad munerum venditionem denuo confugiens, Magistris libellorum supplicum (maîtres de requêtes) 12 novos adjunxit, Paulettamque augere voluit. Ab omnibus Tribunalibus (exceplo Parlemento) 4 annorum stipendia sibi mutua

1) Narratur aliquando Satyras in se prodeuntes, collegisse, collectas vero clam vendidisse. Mélanges, historiques etc., par la princesse Elisabeth Charlotte de Baviere, seconde femme de Monsieur frère de Louis le Grand, pag. 1.

1) Effiato successit Bullion, dein Bailleul, cujus loco creatus est Emer y us.–Bresson, Histoire financiere de la France. Tom. I, pag. 277. sqq. Obscuro genere natus est. Voltaire, Siècle de Lou i s XIV, Tom. I, pag. 269.

tlari jussit. E decreto antiquo anni 1548 non licebat in vicinitate Parisiorum aedificare; quod jamdiu obsolelum promens, aedificia plura publicare volebat. Hoc tamen propositum vehementissime improbatum raittere debuit. Nec major fuisse videtur successoris Meilleraye peritia, at major probitas I). Hie aeris alieni publici usuras solvere desiit, civitatis creditores etiam sine iis opibus abundare judicans 2). Hune excipiens rursus Emeryus tributum salarium auxit, de baptismis sepulturisque tributa exegit, nova creavit Scribarum munera.

Qui his successit Fouquettius de civitate bene mereri potuisset, si minor in eo fuisset magnificenliae luxuri - aequeamor, unde factum, ut sub ejus administratione res pecuniaria tantis tenebris involveretur ut ejus sola cognitio jam diffieillima habenda esset. Cum hic sententia judicis damnatus esset, tributa annua in aerarium inferebant 84 milliones; ad debilorum usuras quotannis requirebantur 52 et ut reliquis impensis provideretur 60 opus erat : quibus consequens est ut quotannis deesset 28 millionum summa 3).

1) Meilleraye, avait la probiti de Sully mais non ses ressources.

Bresson, histoire financière, Tom. I, pag. 282.

2) Ibid.

3) Von Raumer, Tom. VI, pag. 139.

Ex iis quae altulimus, satis patere videtur, rei pecuniariae praepositos qui post Sullium floruerunt, nullis firmis principiis, nulloque systemate inter se cohaerente usos fuisse; quaecumque inducebant, a se invicem disjuncta saepeque opposita, ad praesentes rerum angustias unice comparata, neutiquam eo ducere poterant, ut firma rei pecuniariae conditio constitueretur. Negari tamen nequit diflicillimam fuisse hanc provinciam, in tanta reg um liberalitate, ministrorum aut incuria aut avaritia, in tanta principum virorum auri cupiditate; unde ad pecuniam comparandam, omnibus cum bonis tum malis artibus uti coacti erant.

Instituta utilia ad civitatis florera promovendum Mazarino Francia debuit nulla. Litterarum studium quoque non adjuvit; sed ea Franciae ejus tempore erat felicilas ut viri prodirent e quibus, summi floris aetatem haud longe abfuturum, augurari licebat. Cartesius enim novam philosophandi rationem inducebat, Pascalius in litteris provincialibus Jesuitarum doctrinam insectabatur scriptisque suis formandae linguae Franciae profuit ; pluresque jam vivebant qui tamen melius ad

1) Ancillon, Toin. IV, p. 104.

id tempus quod Ludovici XIV aevum dicitur, referuntur.

Mores magnopere mutari coeperant. In aula Francica cultior instituta erat vivendi ratio. Viri nobiles non am-

plius ruri in castellis degentes, sed in aulam regiam convellientes, ibique variis voluptatum generibus indulgentes, foeminae praesertim tunc primum prodeuntes , hanc morum mutationem attulerant, et splendore luxuque, magnum Francicae mercaturae et industriae lucrum praebere poterant. Ipsi cives, quos taedebat bellorum, ad pacis opera transire cupiebant, et quamquam industria et mecatura eo tempore adhuc parvi momenti erant, Anglorum tamen Batavorumque exemplis magis magisque intenti, ad aemulationem incitari coeperant. Bella civilia nonnullis regionibus nocuisse sponte illtelligitur, reliquae vero, a belli tumultu liberae, nullum inde damnum passae erant. Bellis cum Germanis et Hispania ut extra regnum gestis nullum fere detrimentum Francia ceperat.

Praetcrea fertile illius solum parvo labore plurimum proferebat, ita ut bellorum civilium damna facile resarciri possent, modo ea adhiberentur quae revera civitati prodessent. Quamvis autem afl excitandos civitatis opes parum contulcrit Mazarinus, ejus tamen condilioncm

optime perspexit, et vero eum novit, qui rebus instaurandis unus prae caeteris par esset, cum moriens regi dieeret: 1) « Omnia Augustissime Princeps metibidebere fateor , sed debita meop solvisse cinor, si Colbertum tibi commendavero. »

Caput II.

COLBERTI VITA.

In templo Franciscanorum Rhemensi monumentum est, 2) cui litteris Gothicis haec sunt inscripta. «Ci gitlypreux Chevalier Richard Colbert dit ly Ecossais; hi f » (quae proxime sequuntur delevit temporis injuria) «1300 Priez pour l'ame de ly. » In medio lapide insculpta sunt arma demortui gentilitia, in quibus serpens in orbem circumvolutus. Cunctis , Gothicis quoque litteris, subjectum hoc distichon:

En Ecosse j'eus le berceau Et Rheims m'a donné le tombeau.

1) Perrau 1 t, Hommes illustres, Tom. I, pag. 82.

2) Moreri Grand Diction. Historique.

Hiiic nonnulli gentis Colbertinae originem retulerunt, ad nobilem familiam Scoticam, quae, saec XIII, relicta patria, in Campaniam Francicam habitatum abierit. Alii vero hanc opinionem rejiciunt; quorum scriptor vitae1) Colberti contendit inscriptionem illam turn sepulcro esse impositam quum Colbertus de filio Melitae Equitibus adscribendo consilium agitaret, Rhemensium aetate provectioribus pro majori parte certo afifrmantibus, nihil antea sepulcro illi fuisse inscriptum. Genealogiae vero a Menagio (a Scotiae antiquis regibus Colberti genus repetente) confectae, nullam fidem habendam, utpote unice ex adulatione et favoris captandi studio ortae ; adeoque etiam ipsi Colberto eam displicuisse, ut annuum illi quo fruebatur stipendium, abstulerit. Ad illustrem illam originem Colberto abjudicandam verba facerent quae pater filio paulo elatiori iratus objecisse fertur 2) : «Quamvis nos homines decipiamus, at tu saltem e plebejo te genere natum scias » si sic locutum esse Colbertum

1) Vie de J. B. Colbert, Ministre d'état sous Louis XIV. Cologne 1695 pag. 309. Cujus libri auctor esse videtur de Courtilz.

Vid. Voltaire, siècle de Louis XIV, Tom. I, pag. 190.

2) Mémoires de Choisy: cui scriptori « nicht unbedingt zu glauben ish ut dicit Cramer in Encyclop. v. Ersch und Gr liber. Sic quoque judicat Voltaire, siècle de Louis XIV, Tom. I, pag. 84.

constaret. Verum in dubia hujus efTati auctoritale aliis uti praestat indieiis. Et versus quidem turn allati a laudato Vitae scriptore, J) tum ii qui in honorem Condo Ministri sub Clotario et Theodeberto compositi in Colbertum dein honoris causa translati sunt: 2) Mens generosa tibi prelioso lumine fulget Quae meritis propriis amplificavit avos, Nam, si praefertur generis qui servat honorem, Quanta magis laus est nobilitare genus : A parvo incipiens existi semper in altum Per que gradus omnes culmina celsa tenes.

Hi igitur versus indicare mihi yidentur non solum Colbertum ab infimo loco orsum, perque omnes honorum gradus, ad summam dignitatem elatum esse; verum hoc etiam ei laudi duci quod gentis gloriae auctor exstiterit, et avos alnpliJicaverit, atque ita nobilitaverit genus. 3) His non certior natalis locus nec annus: nam licet plures eum Rhemis natum esse affirment, alii tamen Parisi os urbem natalem memorant. De tempore, scriptor Vitae4)

1) Vie pag. 304.

2) Moreri, 1. 1.

3) Aliter tamen d'Autrèpe Eloge de Colbert, pag. 36 in annot.

4) Vie pag. 3 qnacum Cf. pag. 303. Ilujus erroris ne mentionem oui-

eum anno 1625 natum esse dicit; sed parum sibi constat, cum alio loco dicat Colbertum anno 1683, aetatis vero 64, diem obiisse; tum enim ille e priore scriptoris testimonio annum tantum attigisset 58. Rectius alii, cum de mortis anno non dubitetur, Colbertique aetas fuisse videatur 64 annorum, vitam ejus circumscribunt annis 1619 et 1683 : quorum igitur priore, sive Novembri mense sive mensis Augusti die 31, Janus Baptista in lucem editus esse videtur.

Parentibus utebatur Nicolao Colberto, Toparcha Vandierii (Sieur de Vandieres) et Maria Pus s 0 r t.1) E fratribus quos habuit tres, N i co I a u s munera ecclesiastica diversa in quibus Episcopatum Lucionae et Auxerrae gessit; Carol us (Marchio Croissii) diplomaticis muneribus functus pace Aquisgranensi et Neomagensi, quibus legatus interfuit, tum etiam Minister rerum exterarum 2) magnam sibi nominis famam peperit; re militari inclaruit

dem fecissemus, nisit in anno natali definiendo cum secutus esset v.

Raumer, Gesch. Eur. Tom. VI, pag. 137.

1) d'Autrepe Eloge de Colbert, pag. 54.

2) Moreri, 1. I.

3) Successit Pomponnio. De artibus quibus una cum Jano fratre usus fuerit vid. Testament politique de Colbert, pag. 375 et vie de Colbert, pag. 211.

Eduar d us Franciscus. Sorores Colberto erant quatuor; quarum tres rebus sacris delectatae Abattissae evaserunt, quarta Jano Demareto nupsit Praefecto rei judiciariae (Intendant de justice). Janum filium pater, I) ipse mercaturam agens, huic quoque vitae conditioni mature destinasse, rerumque futuro mercatori necessariarum scientia imbuisse videtur. Quarum sane cognitio iis temporibus non potuit comparatu difficilis esse; arctis enim finibus conclusa Franciae mercatura, neque diversarum linguarum peritiam neque geographicam multorum populorum et proventuum requirebat notitiam, neque etiam sagacitatem illam postulabat qua omnia quae in orbe terrarum nova accidunt temporum vicissitudines et mutationes, belli pacisque opportunitates praevidere, et in mercaturae emolumentum adhibere, his temporibus solent, qui quidem vere dicuntur mercatores. Attamen altiora iis quae puerili institutione traduntur, pater non spectasse videtur : nam e quo tempore primum de ejus juventute aliquid innotuit, invenimus eum Parisiis addiscenda mercatura occupatum, hac urbe relieta, Lugduni eodem consilio degentem;

1) Encyclopadie von v. Ersch und G ruber.

dein, postquam cum magistro dissensionesintercesserant, Parisios reversum, apud notarium procuratoremque fungentem scribae munere. Postea 4) patrui mercatoris Trecensis (Troyes) commendatio aditum ci praebuit ad duumviros, societate mercatoria junctos Mascrini et Cenami; qui Colbertum eo potissimum proposito sibi adjutorem adsciverunt, ut, in varias provincias Franciae peregrinando , ipsorum negotiis prospiceret. Quae res ad juvenis ingenium formandum egregie valuit. Etenim non tantum homines interius cognovit, praesensque omnia explorare cumque mercatoribus peritissimis de singulis rebus sermones miscere potuit; verum etiam mercaturae industriaeque naturam et ad promovendas publicas divitias momentum, earundem porro impedimenta et horum tollendorum rationem, auxilium denique quod afferri possit a civitatis administratore et legislatore; haec igitur omnia indagandi, et comparatione Anglicae atque Batavae cum Francica mercaturae illustrandi opportunitatem hae peregrinationes dederunt; ut non absurdum videatur statuere eo potissimum tempore, eorum quae in hisce dein perfecerit fundamenta jacta esse.

1) Encyclopadie.

Postquam in his aliquamdiu laudabiliter versatus fuerat anno 1648 Pouangii Toparcha ejus opera ut uteretur, persuasit Michaeli Telliero, qui rei publicae ab actis (seerétaire d'état) rerum imprimis bellicarum curam gerebat.

Sic Colbertus longe diversam et ad posteriorum munerum rationem magis accedentem vi am ingressus est. Laudavit valde ejus diligentiam TelJierus, et egregiae erga patronum fidei hoc documentum narratur1). Tellierus aliquando eum ad Mazarinum miserat, dederatque ei epistolam a regina Anna Austriaca sibi missam, quam, perlectam a Ministro, sibi reportaret.

A Mazarino libellum clausum sigilloque obsignatum ei referendum committente, epistola quoque ut sibi reddatur, petit; respondet ille libello omnia contineri.

Huic vero responso parvam fidem habens, praesente Ministro, libellum aperire audet, epistolam vero deesse animadvertens, nisi tradita ea se non abiturum affirmat, in eoque perseverans tandem voti compos revertitur.

Quae quidem audacia ei adeo non nocuit, ut Mazarinus a Telliero commeudatuin juvenem sibi adjungere haud

1) Vir IMS. 1.

dubitaverit. Et primum Cardinalis suis eum rebus pecuniariis praeposuit, quibus maximam ilie curam adhibuit atque prudenti parsimonia eflecit ut inutiles impensae reprimerentur omnes; quare Mazarinus, cui nihil auro carius, ejus administrationem vehementer probavit. Quo tempore Fundatorum (Frondeurs) odiis expulsus Coloniae Agrippinae degebat et ex hoc loco consilium et operam reginae impertiebat, 1) Colberti imprimis cura epistolarum inter eos coinmercium exercebatur ; ac tanta prudentia tantaque sollertia illud peragebatur negotium, ut Condati Princeps, qui Lionneum , Tellierum et Servienum suspectos habebat, de ejus fide ne momentum quidem temporis dubitaverit. 2) Inde in dies eum fide digniorem minister habuit. Mox ingenium ad majura aptum in eo latere suspicatus, in gravioribus quoque rebus ejus opera usus est. Eo auctore Gubernatores urbium munitarum coacti sunt copias sustentare illis subsidiis quae e tributis ad hos usus accipere solebant.3) Legationes ctiam Ilalicae ei delatae sunt. ')

1) Voltaire siecle de Louis XIV, Tom. I, pag. 292.

2) Biographie Universelle des anciens et modernes. Voce Colhert.

3) Vie pag. 6.

4) Biographie Universelle.

Ortis inter Pontificem Alexand rum VII et Principem Parmensem discordiis, ob loca quaedam in ducatu Castro , ab hoc praesidiis munimentisque instructa, ideoque ab irato Pontifice occupata, missus est a Mazarino Colbertus, qui de iis reddendis cum illo ageret. Altera eo spectabat ut Italicas civitates incitaret ad auxilia Venetis ferenda, dominis insulae Gandiae, obsidione a Turcis cinctae. His vero negantibus unoque Sabaudiae Duce 1000 milites eo mittente, insulam servare haud potuit. J) Quod autem utraque legatio successu caruit, causa non in Colberti imperitia aut negligentia quaerenda est, verum alteram irritam reddidit odium quo in Mazarinum ducebatur Pontifex; altera quominus scopum feriret impedivit Italicarum civitatum in Venetos, aemulatio. Eodem fere tempore placuit, ut ab actis esset mandatis reginae Mariae Theresiae2) (secreta ire des commandemens de la reine) quam paulo ante Ludovicus uxorem duxerat. Ex itineribus ltali-

1) In vita pag. 6, dicitur Colbertus, Roinam missus esse « pour négocier l'accommodement de R e t z; » quo vero tempore vel quo consilio non additur. Fortasse eo consilio ut cum Retzio ageret de deponenda Archi-Episcopi Parisiorum dignitate. Niai fallor in Coramentariis R e t z i i nulla fit Colberti raentio.

2) Vie pag 7.

cis redux inveniebat Mazarinum morbo laborantem mox vitae ifnera allaturo : quantam vero Colberto fidem hic haberet, tempore mortis quoque gratissimo testimonio declaravit, cum eum in eorum numero esse voluerit quibus ultimae voluntatis exsequendae, provincia mandata erat.

Et sic quidem tempus appropinquabat quo, juvenilibus laboribus formatus et praeparatus alios gravioresque in republica labores susciperet. Erat autem turn ea Colberti ingenii maturitas, ut maxima laudabiliter peragere posset : nam institutio ad mercatorem informandum egregie accommodata, quod ad litteras disciplinasque attinet neglecta quidem quodammodo fuerat ; sed huic puerilis institutionis tenuitati juvenis constantia snpplevit et studium discendi. Quid sibi deesset mox animadvertens, quo tempore jam muneribus publicis fungebatur, in linguam Latinam, cujus maximus tum in rebus politicis usus erat, incubuit, 1) jurisque sibi comparavit aliquam notitiam ; amorem certe eruditionis tempora posteriora et egregiae quas in litteras earumque cultores contulit curae, abunde probant. Sed in

1) Encyclopiidie.

eo optime praeparatus fuisse videtur, quod ab infimo orsus omnibus fere munerum gradibus adscendit ad amplissimam dignitatem. Sic enim ea quae ad administrationem proprie sic dictam pertinent, ejus consuetudines et abusus, experientia penitus cognovit; atque ita rectene quid an secus se haberet perspiciens, quovis alio ad illud confirmandum, hoc tollendum vel minuendum certe, aptior evasit.

Quemadmodum haec juvenilis vitae ratio optime eum ad gravissima munera praeparavit, ita alias nactus est multiplicis ilJins, quae in politico viro requiritur, peritiae sibi comparandae, opportunitates. Animad vertimus

jam itinera mercatoria ei ad mercaturae naturam melius intelligendam, profuisse videri. Sed plurimum aetate paulo provectior debuit Mazarin i familiaritati. Hic vir, post exstinctas Funditorum turbas, tanta auctoritate florebat, ut nihil, nisi ab eo probatum, rex peragendum duceret. Neque in una alterave administrationis parte regnabat, sed omnia quae cum ad externas turn ad internas res spectabant, ej us auspiciis gerebantur.

Haec omnia cum Colberto communicare eaque coglioscendi facultatem concedere solebat, ejus in plerisque opera utcns. Lcgaliollcs, quas dixinius Italicas, liomi-

num simul notitiam et diplomaticam peritiam auxerunt; turn etiam in eo plurimi momeuti fuerullt, quod externas. Franciae rationes et exterorum mores, indolem et instituta penitus noseendi, et cum iis quae in patria observasset, comparandi, praeberent opportunitates. Quibus ut optime uti posset et revera uteretur efficit ingenii indolisque bonitas. Non quidem in eorum numero Col bertus erat, in quibus subitus ingenii impetus diuturnae meditationis locum excipit, nam ad intelligendum paulo tardior erat*); sed semel intellecta et probata omnibus rationibus confirmare et fideli semper memoria servare poterat : maximas simul res animo comprehendebat nec tamen minimas earum partes negligebat: valebat facultate de multis diversissimis adeo ne-

gotiis uno tempore agendi cum tamen ea numquam inter se confunderet : labore maxime delectabatur nec

magnitudo et diflicultas eum ab iucipiendo et perferendo umquam absterrebant: praeterea accurata in omnibus agebat diligentia, quae quoque in eo cernitur, quod numquam fere adeuntibus, de rebus ad suam administrationem pertinentibus, continuo responderet, sed ple-

1) Viv pag. 2.

rumque ad eas indagandas tempus sumeret. 1) Cogitando magis quam loquendo delectabatur. Vigebat judicii sanitate et singulari contemplandi et in interiores res, latentesque earum causas penetrandi soIlcrtia, quae, cum incredibili investigandi amore conjuncta, ad nullas non res graviores percipiendas ei aditum praebebat. Natura et vita eum ad res administrandas imprimis pecuniarias ducebant; et quod eum Mazar i nus iis praesertim accommodatum, recte judicaret, causa fortasse quaerenda est in cura rerum domesticarum, quam, vehementi cum Cardinalis approbatione, gesserat; ea enim amorem parcimoniae accuratique ordinis'magistro probavit, qui, cum afflictam rei pecuniariae conditionem bene perspiceret, ipse vero succurrere nec vellet nec posset, in opinionem de egregia Colberti hac in re facultate, primum incidisse videtur. a) Sic paulatim ex optimae spei juvene, vir prodierat, maximis rerum bene gerendarum virtutibus instructus, dignus omnino, cui summa rerum committeretur. E dictis vero sponte sequitur, non theoreticum, qui dicitur,

1) Vie pag. 2.

2) Ita quoque judicat scriptor libclli Testament politique de Colbert, pag. 143.

hominem eum fuisse, non a doctrinis et disciplinis quae contemplatione continentur ad agendum progressum fuisse; verum a rebus gerendis sivea praxi orsum, haec ubiinnotuerat, dcmum principia quaesivisse et sic practicae peritiae theoriam superstruxisse et vitae ratio docet et vero confirmat eorum quae in civitate peregit, natura.

Mazarini morientis commendatio effecit ut Colber-

tum sibi adsciscendi consilium rex agitaret1); quod eo libentius exsecutus est, quo majore in Fouquettium odio ferebatur; cujus causa non tantum erat perversa administratio et effrenata luxuria, verum imprimis Valieriamutuo a rege amore dilecta puella. Lu d ovicus igitur tabulas acceptorum et expensorum cum Colberto communicavit, ab eoque petiit, ut, rectene sese haberent, indagaret. Colbertus autem multa in iis vitia deprehendens, hujus rei reg em certiorem reddidit. Hie iram aliquamdiu dissimulavit, quin feslo se excipi a Fouquettioin splendidissima ejus villa V a uxens i, passus est; cum vero insuper sollicitudines ei moverentur Fou quettium cogitare de regno in Brittannia Francica, ubi arcem possidebat praesidiis muni-

1) Perrault, Hommes illustres, Tom. I, pag. 82.

tissimam (Belle-Isle), sibi condendo, Nannetae eum prehendi omnesque charlas et tabulas, cum ad publicatum ad privata ejus negotia pertinentes, sigillis obsignatas, servari jussit. Sed cum reliquis honoribus Procuratoris Generalis in Parlemento munus adjunxisset et ideo nisi ab omnibus Parlementi consiliis ejus causa dijudicari non posset, antea nonnulli callide ei persuaserant, ut munus hocce venditione alienaret. Causa igitur cognita exilii perpetui, bonorumque publicationis damnatus est.

Cum vero parum tutum esse videretur e Francia expellere hominem, omnium rerum ad civitatem pertinentium scientia instructum, sententia a rege ita mutata est, ut per totam vitam, in Castello Pigneroli, captivus retineretur.

Varia baec sententia excitavit judicia; amicorum, quos habebat Fouquettius complures, ira in Colbertum exarsit, quem auctorem hujus calamitatis credebant. Parum recte. Nisi forte idcirco ille auctor fuit, quod errores et vitia in tabulis obvia regi detexit; qua in re, quum morem gesserit Lu d ovico l), quid est quod repre-

1) Choisy, Mémoires de la cour in collection de Petitot. Tom. LXIII, pap. 235.

hendas? Verum dixerunt nonnulli eum ambitione duc-

tum omnia jamdudurn sedulo praeparasse quae Fouquettio ruinam affcrre possent; quin illius calliditate factum esse ut hie Procuratoris Generalis munus vendi-

ùerit. 1) Sed turpibus his artibus neque usus esse videtur nec profecto indigebat, ipso quippe rege a F o uquettio, ut vidimus, alieno et M a z a r i n o diu ante mortem ei infesto2). Quamquam propterea contendere noIimus, ab omni omnino partium studio abstinuisse Colbertum. Nam, licet Vitae scriptori 3) haud magnam fidem habeamus, narranti, Colbertum summo studio id curasse ut e chartis et libellis Fouquettii ea eximerentur quae eum defendere, ipsum vero et Mazarinum in turpium factorum communionem vocare possent, negligere tamen alia indicia non licet. Turennius MarechalIus, cujus ingenuus candor laudatur, dixisse fertur: « Colbertus), ut puniatur Fouquettius , aequecupit, ac Tellierus, ne liberetur, metuit.)) 4) Voltarii hoc est judicium : «moderatus quidem videbatur Colbertus at

1) Choisy, l. p. pag. 249-251.

2) Choisy, 1. 1. pag. 229.

3) Pag. 12-13. Cf. pag. 15.

4) Encvclop.

Fouquetti mortem vehementer urgebat ; potest quis bonus minister esse et tamen vindictae studio excitatior. » 1) Ex his sequi videtur aliquas saltem Colberti hac in causa partes fuisse ; verum quantae illae fuerint et quatenus simul patriae salutem spectaverit definire, difficile est; recentiores quoque historici hac de quaestione dubitanter pronunciarunt.2) Aequalium tamen multorum odium in se suscitavit Colbertus; prodierunt in eum epigrammata et satirae acerbissimae, in quibus una auctorem habuit Hainaultiura poetam, 3) qui avarum eum vocat dissolutumque virum, monetque ut Fouquettii exemplo discat, nimii honores quam sint periculosi, atque ne ipse eidem fortunae vicissitudini succumbat aliquando, ut prospiciat, suadet. Quidquid est habebat Francia quod sibi hunc eventum gratularetur.

Lu d ov i cus, ut omnibus administrationis partibus

1) Voltaire, Siècle Tom. II, Cap. 25 pag. 292, idem testatur de Telliero Cf. I, pag. 43. In Brieven van en aan Johan de Witt, Tom. I, pag. 430, dicit Beuninck legatus, Tellierum futuram Fouquettii ruinam non ignorasse, de Colberto vero silet.

2) Lacepede XVI, pag. 70, Ancillon IV, pag. 119. Leo, Lehrbuch der Gesch. IV, pag. 207.

3) Exstat haec Satira in Tableau de la vie et du gouvernement de Rich. Maz. et Colber t, représenté en Satyres et poésiea ingenieuses.

Cologne 1694, pag. 219.

ita quoque rei pecuniariae ipse praeesse cupiens munus Praefecti supremi rei pecuniariae (Sur- Intendant des finances) sustulit. Revera tamen omnia quae cum hoc munere conjuncta erant cedebant Colberto, titulo Contrôleur-Général. I) Ex eo tempore totum muneri se dedit, augebatur in dies fides quam ei rex habebat unaque cum ea munerum honorumque mumerus; jam antea emtione rei publicae ab actis evaserat (secret. d'Etat) et sic, probante rege, aditum ad ministrorum conventus sibi patefecerat. Ministris plerumque 4 Lu dovi cus utebatur, rei judiciariae (Cancellarii nomine), rerum externarum, rei pecuniariae, belli : praeterea quatuorviri ab actis erant, inferioribus administrationis partibus praepositi: quae supererant plerumque uni alterive e ministris gerendae dabantur2). Sic Colbertus (1G68) curam suscepit rei maritimae, unde ab eo tempore jura et dignitatem ministri (ministre d'Etat) adeptus est. Quadriennio ante rex pulcri sensum acerrimum in eo suspicatus Praefec-

1) Hoc discrimen inter utrumqne munus erat quod nunc rex omnibus mandatia subscribebat. Vid. Reglement pour l'établissement du Conseil royal des finances, anni 1661, in R e cue i I general desanciennes lois françaises par M. M. Isaoibert, Decrusy et Taillandier, Tome XVIII, pag. 10.

2) v. Raumer,Tom. VI, pag. 129.

turn aedificiorum 1) annoque seq uenti Moderatorem Generalern artium et opificiorum eum creavit, insignique etiam afl'ecit honore cum supremum Quaestorem Ordinum Equestrium regis cum diceret. Erant autem hi, Ordo Sancti-Michaelis, institutus a Lu dovico XI et honorificentior Ordo Sancti-Spiritus, quem in memoriam acquisitae, in Polonia Franciaque regiae dignitatis, instituerat Henricus III2). His omnibus Colbertus adjungebat Patronatum Academiae picturae et sculpturae3). Qui his artibus operam dabant in locum quemdam ad eas tractandas convenire jamdiu consueverant, cujus societatis Patronatus Mazarino delatus erat, Seguiero Cancellario Vice-Patroni munere fungente. Mortuo Mazarino huic successit Seguierus, cui Academici substituebant Colbertum, mox etiam defuncti Seguieri, in honore Patronatus, successorem; e quo tempore firmior evasit huj us societatis conditio, regis benevolenlia, immunitatibus et pecunia donatae.

1) Sic Perrault, 1. 1. pag. 82. Bresson, hist. fin. dicit Colbertum emisse hoc munus.

2) Hoc ordine ornati omnes Sancti-Michaelis Equitibus adscribebantur. Vie pag. 145. Statut et ordonnance pour le rétablissement de l'ordre de St. Michel, in Anciennes lois françaiscs, Tom. XVIII, pag. 45.

3) Vie pag. 117.

Quae in singulis hisce peregerit, alio loco exponemus.

Hie vero tenendum , varia ea quae enumeravimus munera referri posse ad duplex propositum : alterum ut rei pecuniariae cura floreret civitas et sic crescerent reditus publici; alterum ut gloria et splendor regni Ludovici quam plurimum augeretur. Ad utrumque propositum pertinet cura rei maritimae ulpote non minus utilitatem et securitatem mercaturae quam honorem regni spectans, Moderamen artium et opificiorum eo spectabat ut ilIac imprimis regnum nobilitarent, his industria excitaretur et sic regni reditus augerentur. Ad splendorem regni imprimis valebat, ut superbis aedificiis apud aequales et posteros excitaretur admiratio, unde hujus quoque rei administratio a Colberti reliquis muneribus haud dis- juncta censenda est. His administrationis partibus per totam vitam praefuit; singulari semper peritia et laboris constantia conspicuus fuit eique adjunxit accuratissimae diligentiae consuetudinem, qua quidque suo loco et tempore ageret, quaque efficeret ut exiguo tempore plurima peragerentur. Erant insuper alia quae eum ad munus pecuniarium valde idoncum redderent. In eo qui rei pecumariae angustiis et confusioni medebitur non solum requiruntur peritia et laboris constantia. Peritia

Fouquettio quoque non denegatur, nec erat a laboribus valde alienus, at quid ejus administratione perversius?

Scilicet erat hie natura liberalis, parsimoniam contemnens ad gratificandura amicis paratissimus. Colberti contra ea erat natura, ut laudes ac blanditias aeque ac vituperationes parvi faceret, sed suo ipsius judicio regeretur i); ut nulla favoris captandi aut principes sibi viros devinciendi cupiditate, nullo foeminis aulicisque hominibus obsequendi studio ab inceptis umquam se avocari pateretur. Indoli paulo duriori conveniebat rudior quo spectabilis erat corporis habitus et severitas quae raro precibus lfectebatur, unde quis imaginem ejus flexis genibus adspiciens hunc versum fundebat : Res ridenda nimis vir inexorabilis orata.) Hinc importunis precibus eum nemo adibat et si quis contra civitatis emolumentum aliquid moliretur, ipsius auxilium ne invocabat quidem, probe sciens ipsum sese acerrimum adversarium esse nacturum. Quo magis mirum videtur in, tali indole praedito viro, vituperari interdum nimium regis voluntati obtemperandi studium. Quod tamen rerum

1) Eiemplum est in Vie pag. 33. Bresson Hist. fin. affert testimonium Lamoignonis 1'raesidis. Tom. I. pag. 360.

2) Moreri 1. 1.

necessitati magis quam Golberti voluntati tribuendum.

Nam ul, prioribus post mortem Mazarini annis, L udovicus Colbertum audiebat et ab eo potissimum ducebatur, ita deinde magis ejus natura apparere coepit.

Vanus enim ad ostentationem proclivis potestateque elatus omnia gloriae voluptatique suae postporiebat; harum ratione nullas opes curabat, nulla civitalis calamitatum cogitatione absterrebatur. Haec regis vitia incitabat et alebat aulicorum hominum adulatio, in quibus maximas partes agebat Louvoisius rei militaris administratioui praepositus. Quo major ipsius auctoritas esset et magis se in Ludovici gratiam insinuaret, omni ratione ei persuadere conabatur ad maximi in orbe terrarum regis gioriam proxime pertinere ut bella gereret, regiones expugnando acquireret, omnibus omnino se redderet metuendum. Talia, ad regis superbiam alendam, valde accommodata, multo magis ei placebant quam Co I b e r t i severilas, et, quamquam magni eum faciebat, tamencontinuas ejus querelas de rei pecuniariae angustiis perlaesus, importuno monitori eam auctoritatem pobabiliter aliquando negaturus fuisset qua ad proposita perficienda Colberto opus erat. Quod perspieiens, prudenter licet invitus saepe regiae voluntati obtemperavit et sic in iis

quae utilia duceret peragendis libere pergere potuit.

Cum utilitate conjungere solebat civitatis gloriam, hanc ab ilia vix separari posse existimans quoties ea in censum veniebat nec pecuniae nec viribus parcendum esse censebat. Regiminis formam imprimis probabat monarchicam quam paucissimis limitibus circumscriptam qualem rex affeetabat. Putabat enim in hac rerum conditione nova quaeque facillime induci posse , ubi vero diversa collegia in civitate auctoritatem acquisiverunt impediri, certe ratardari saepe utiiissima. ï) Haec sententia ut universe quidem probari non posse videtur, ita, si Colberti aetatem ejusque locum in civitate et muneris ralionem consideremus, habet quo se commendet. Etenim ea erat rei pecuniariae conditio ut muIta antiqua abrogari, multa nova induci deberent, in iisque constituendis major universae civitatis quam quidem singulorum emolumenti ratio esset habenda. Jam alia erat creditorum civitatis causa alia eorum qui agros villasque possidebant; aliae mercaturae aliae agriculturae utililates; sua tuebantur commoda, qui muneribus publicis fungebantur, diversa ilIa ab iis quae aera-

1) Vie pag. 150.

rii cura postulabat. In tanta igitur eorum varietate unum alterumve paulo minoris fieri debuisse si universae civitatis interesset, patet. Si igitur ad Parlementum vel aliud consilium leges ferre Colbertus debuisset, quantopere ei sese opposuissent complures et e magnis et plurimis quae tulcrat, quam pauca eum perlaturum fuisse, verisimile est. Ex his patere videtur, si Colhertini muneris temporisque rationem habemus , haud sine causa, absolutam, quae ejus tempore vigebat, regiminis formam , eum probassc. 1) Mos Colberti aetate illvaluerat, ut principes viri quique maximas in civitate partes egerant, rerum suarum commentarios scriberent, in quibus aut quae memorabilia ipsis accidissent enarrabanl; aut temporum hO'- minumque aequalium conspectum praebebant; aut rerum a se peractarum rationes quasdam posteritati reddebant. Ejusmodi monumenlum politicum Colberti aegre desideramus. Nam, quo major apud aequales et posteros, Francos et exteros ejus auctoritas fuit, quoque plures reprehensores deinde ejus systema politicum nac-

1) Ita quoque scriptor libelli Testament politique de Colbert, pag.

196.

turn est ; eo majoris momenti esset tantum virum non solum agentem conspicere sed etiam de rebus a se peractis disputantem audire. Hae scriptiones magnam partem caute adhibendae sunt, praesertim eae quae ad tempora turbulenta discordiisque civilibus agitata pertinent, quoniam ob partium studium multa ornata vel mutata, multa quae l'evera acciderunt non memorata vídemus, turn etiam privatis odiis vel amicitiis judicia de rebus et hominibus saepe corrumpuntur. Colbertus nec agitato tempore rebus praefuit nec aulicis sese artibus immiscuit; animum igiturabomni partium studio immunem, nullisque causis idoneis ad verum detorquendum incitatum, exspectare licuisset. Constat quidem post ejus mortem ejusque nomine prodiisse libellum titulo Testamentum Politicum; 1) sed hic libellus non Colbertum sed Gatienum Courtilsium auctorem habere videtur. Ei com-

ponendo ansam dedisse testamentum politicum quod Ric helius2) reliquit, verisimile est. Continet narrationem eorum quae in politicis maxime et militaribus, Colberti

1) Testament politique de Messire J. B. Colbert, la Haye 1694.

2) Voltarins hoc quoque testamentum alii tribuit. Siècle, Tom.

I. pag. 178. Von Raumer, esse illud judicat gewiss acht.

aetate acciderunt memorabilia. Auctor hocce tempus bene novisse videtur, at ipsi Colberto interdum ea tribuit quae in indolem ipsius vix cadunt. Libellis et chartis Colberti, quae a cognatis accepit, ad librum de re pecuniaria conscribendum usus est Forbonnasius. I) Epistolas Colberti ad Mazarinum scriptas servavit St. Simonus in Comraentariis ; hae vero, e tempore quo rebus Mazarini domesticis praeerat, ad ejus diligentiam probandam aptae, politicam tamen utilitatem non habent.2) Colberti exstat libellus continens commemorationem, in usum filii, eorum quae ei observanda essent Rochefortum peregrinaturo.

Enarrata publica Colberti vita, paucis juval privatam describere. Cum in interiorem Mazarini familiaritatem Colbertus pervenisset uxorem duxit Mariam Charon3) filiam Jacobi Charoni Toparchae Menarsii, venationi praeposili et in urbe Blaesis Praefecti, et Mariae Bégon. Cum uxore singularibus animi ingeniique virtutibus

1) Forbonnais, Recherches et considerations sur les finances de France depuis l'année 1595-1721. Hoc testatur Forbonnais loco allato a Blan qui Hist, de l'Écon. polit. Tom. II. pag. 13.

2) Encyclop. Ton E r s c h und G r ü b e r voce Colbert.

3) Vie pag. 7.

conspicua per totarn vitam mutuo amore felicissime vixit.

Narratur quidem maritus conjugii fidem non satis sancte servasse ') imprimisque duae ei placuisse foeminae dicuntur Francisca Godet, quam, viduam Jani Gravii Launei Toparchae, postea secundis nuptiis Marchioni Pienii elocaverit; altera Anna Mar g uerita Van el Jani Coifferii uxor. Sed ea narratio verane sit

nec ne , ignoramus ; etsi ob Colberti indolem hoc potius quam iIlud suspicamur. Quodsi quis dissenliat, non dubitamus quin rei parum honestae aliquam certe excusationem petat cum e tempore quo vixerit Colbertus turn ex aulae Francicae ilIa aetate conditione. Suscepit ex uxore liberos complures filios 6 et 3 filias. Horum educatione et consuetudine maxime delectabatur 2) et domi horas a muneribus vacuas libentissime degebat; sed erant eae numero paucae, temporis enim parcissimus, exiguo , ad vires refieienùas, otio et utebatur et vero indigebat. Ad jocos et risum minime proclivis erat ; quo magis ad credendum videtur difficile quod narrat Courtilsius in Annalibus aulae, 3) domi Colbertum ha-

1) Vie pag. 8.

2) Perraultj 1.1. pag. 85 Tom. I. d'A u trèpe Eloge deColbertpng. 53.

3) Allatus a von Raumer, Tom. VI. par,. 137.

buisse scurras, qui eum, quoties otiabatur, ridiculis et jejunis narrationibus oblectarent. Parum loquebatur nee loquaces homines amabat. Ambitionis et superbiae non plane immunis discere tamen ab aliis numquam aspernabatur, et offensionum immemor erat. Cum ei narra rent prodiisse acerbissimam illam Hainaultii satiram rogabat «num ea regem quoque laedit?)) respondenti earn ad ipsum unice spectare:)) Turn ego (inquit) quod aegro feram nil habeo. » 1) Ut erga alios ita quoque erga semetipsum severus erat, qualem eum esse vel e corporis forma effici poterat; statura ei erat mediocris et macra, nigri et rari capilli, nigris spissisque superciliis cincti oculi cavi. Ut animus ab aula alienus erat ita quoque corporis habitus gestusque nulla in re aulicum homincm referebant. Firma plerumque valeludine utebatur quamquam laboribus postremo vitae tempore debilitata. Doctus nec fuit nec eum esse vitae ratio sivit; attamen eatenus litterarum gnarus ut praestantiam earum caperet et pulcritudine delectaretur. Bibliothecam regiam prae-

1) Hoc responsum jam ante praeparasse Colbertum non vero illud subito ei excidisse dicit Voltaire, nullo tamen allato argumento.

Siecle Tom. II. pag. 293.

2) Choisy, 1. 1. pag. 215. Vie de C. pag. 1.

stantissimis rarissimisque ejus cura libris et manuscripts abundantem in deliciis habebat eamque in locum suis aedibus vicinam transferri jubebat, quo saepius a muneribus vacuus in ea degeret. Ipse locupleti bibliotheca utebatur et ad libros exquisitiores undique comparandos nec sunitibus nee operae parcere solebat, qua in re cura regiae bibliothecae ei magnae utilitatis fuit. Re familiari admodum lauta fruebatur. Varias vario tem-

pore et modo sibi posessiones acquisiverat cumque iis conjunetos titulos; sic Marchio erat Seignelaye et Chateau neuf sur Cher, liber Baro a Sceauz, Limieres et Ormois. i) Opes et uxor attulerat haud contemmendas2) el praebebant diversa munera3) regisque munificentia et augebant vitae ratio simplicissima a luxu et ostentatione aliena et accurata patrimonii adrninistratio. Quocirca non opus est, ut ejus divitiae repetantur e turpibus istis artibus quas in Vita Colherti referri animadvertimus.4)

1) Moreri 1. 1.

2) Vie pag. 7.

3) Annuum ejus stipendium erat 55000 librarum. Bailly, Histoire financiere de la France. Tom. I. pag. 424.

4) Vie pag. 24. Cf. 305. Contra aentit Choisy, 1. I. pag. 216.

Pietatem erga parentes et cognatos maxime declaravit iis prospiciendi studio. Ad horum praecpiue utilitatem relata est auctoritas qua apud regem valebat.

Patrem consiliarii nomine introduxit in regis consilium.

Fratres munera quae gesserunt ejus imprimis curae debllerunt ,1) et cognatorum alii ea quibus a rege donabantur ei retulere accepta. Sed omnium maxime ut par erat filiis prospexit. Qua ipse carebat, institutione liberaliori eam liberis obtingere voluit ateuratissimam ita ut disciplinarum plurimarum egregia notitia essent instruct: nec prudelltissima educatio fructibu8 suis destituta est. Prae reliquis inclaruit filius natu maximus patri cognominis ejusque in muneribus Ministri et ab actis reipublicae et in Quaestura Ordinum regis, successor. 2) Quo tempore regis ministris adscribebatur ei pater rei maritimae administrationem commisit. 3) Paterni ingenii heres ita auspiciis patris hanc provinciam gesset ut eo duce res marilima summum florera attingeret et cum Anglis Batavisque Francicae classes certare potuerint. Ejus ingenium paterno vastius et

1) Vie pag. 207.

2) Moreri 1. 1.

3) Perrault, 1. 1. Tom. II. pag. 109.

splendidius vocal Vo l t a ire. 1) Ejus frater J a cob u S Nicola us vilam ecclesiaslicam elegit creatusque est Archi-Episcopi Rouensis Coadjutor, cum quo munere successionis spes eonjuncta erat. Filius tertius Anton ius Martinus Melitae Equitihus adscriptus inter eos magnae-crucis honorem et Praetoris dignitatem adeplus simul hujus ordinis navibus praefuit, tum etiam in copiis regis terrestribus legioncm duxit. Stipendia quoque meruit Julius Arm and us qui fortitudine et peritia in eum locum adscendit ut post mortem patris in exercitu Imperatoris vicem teneret (Lieutenant-Général). Lu d ovicus ordine quintus primum fuit Abbes Bonportis praefuitque regiae bibliothecae, postea mutata vita uxorem duxit et Subcenturio (Capitaine Lieutenant) praefuit Equitatui Flandrico ad quietam in regno servandam instituto.

Ultimus est Carolus Eduardus qui fratri Antonio Martino successit in legionis Francicae principatu eique cum praeesset in pugna Fleuriaca (1690) occisus est. 2) His omnibus Co I b e r t i auctori tas aditum ad munera I atefecit vel certe viam aperuit qua ulterius progrede

1) Tom. II. pag. 54 et 71.

2) Moreri 1. 1. Encyclop.

rentur. Quae quidem agendi ratio si eo unice spectat ut ignaviae aut imperitiae satisfiat, vehementer est improbanda; sin vero quo sua quemque natura ducat, eo ut melius perveniat faciliusque adscendat pater adjuvet, valde videtur laudabilis nec paterni amoris utilius simul et prudentius testimonium exstare potest ullum. Colbe r t i nec fama neque auctoritate indignos sese praestiterunt filii; in eo quod elegerant vitae genere, singuli exeelIuerunt; tres, qui militiae nomen dederant in acie fortiter pugnantes ceciderunt, filius autem natu maximus virtitubus in patriamque meritis , paternae gloriae dignus aemulus exstitit. Contigit Colberto omnes res suas prospere agentes adspicere cumque uxore servare incolumes. Insignes muneribus et natalium splendore viri ejus filias sibi in matrimonium petierunt. Filiam Joannam Mariam Theresiam uxorem duxit Carol us Chevreusii Dux; Paulo Bauvillierio St. Aegnani Duci Henr i etta, Maria Anna Duci Mortemarii nupserunt. i) Tanta erat Colberti auctoritas et aestimatio ut nobilissimi viri cum ejus genere suum conjungere lionorificum sibi ducerent. Nec

1) Vie pag. 155, 196. 208.

solum in aula Francica maxima erat Colberti existi-

matio; quanti eum exteri facerent expertus est filius natu maximus, cum Italiam Germaniam Angliamque lustrans ubique honoriifcentissime, patris causa exciperetur.J) His omnibus fruentem haud injuria felicem praedicare possimus. Erant tamen quae hanc felicitatem minuerent. Videbat Colbertus regem in dies ambitiosiorem et vaniorem ttiagis magisque Louvoisii consiliis delectari et bellis ab eo implicari quae reditus et vires civitatis devorabant suisque consiliis gravissima impedimenta afferebant. Auctoritas qua apud reg em valebat magis magisque diminuebatur et una cum auctoritate late spectantia consilia exsequendi potestas. Rex ejus monitorum aut nullam rationem habere aut si audiret saepe aegre ferre coeperat. Hac tamen iniquitate tam parum ab iis quae mente volvebat perficiendis avocabatur, ut in dies ad opera peragenda alacrior fieri videretur.

Quantum tamen inde moerorem et indignationem animo conciperet probant haec ejus verba : «Si ita officiis erga Deum satisfecissem ut de hoc homine bene meritus

1) Vie 198.

sum bis essem beatus ; nunc , quae mca sors futura sit, ignoro. 1) His accedebat quod corpus nimiis laboribus exhaustum occupationibus non amplius sufficiebat et praevidere Colbertus poterat consilia sua ad exitum se non perducturum nec fructus eorum contemplaturum esse. Jam saepius (annis 1679 cum una cum rege in Belgio degeret et 1681) febres vehementes eum in vitae periculum adduxerant 2); anno 1683 destitutus viribus calculo renani laborabat. Lu dovi cus quem valentem parum curaverat eundem aegrotantem summo studio prosecutus est; eum adiit precatusque est, ut omnem sui curam haberet, atque id ipsum ei per epistolam eommendavit. Litteras ad eum perfeienti conjugi rogantique quodnam responsum regi dandum esset pie dixit: « De hoc mox, nunc de respondendo regum regi cogilo. »3) Bourdalouei eloquentissimi oratoris sacri monita religiose audivit. Obiit post 8 dierum morbum anno 1683.4) Tanto viro mortuo multos se lacrymis et tristitiae

1) v. Raumer, Tom. VI. pag. 138. Bresson, Histoirc financiere Tom. I. p. 364.

2) Vie p. 217.

3) Encyolop.

4) Vie pag. 303.

tradituros fuisse exspectasses magnamque civium celebrilatem honoris causa exsequias fuisse comitaturam.

Aliter tamen sese res habuit. Noctu et clam Colbertum sepeliendum curarunt cognati, iratae plebis quippe quae eum gravium tributorum auctorem haberet, injurias et contumelias metuentes. Adeo non perspiciebat vulgus in eo optimum sese defensorem amisisse, ut mortui etiam memoriam ridiculis simul et acerbis carminibus

infestaret. 1) In aede Sancti Eustatii splendidum monimentum in Golberti honorem cognati posuerunt a peritissimis artificibus elaboratum; laudatur magnopere imago viri quam e marmorc albo confecit Girard onus inclytus eo tempore sculptor. 2)

Et sic quidem, expositis iis quae vim praecipuam in Golberti aetate habuisse videntur, enarrataque viri vita, ad ipsam ejus administrationem politicam videtur transeund um.

1) In libello laud. Tableau de la Vie de Rich. Maz. Colb. plura exstant. Vid. etiam von Raumer, Tom. VI. p. 139 Vie pag. 304.

2) Encyclop. Colbert. Moreri. 1. 1. Vie pag. 303.

THESES.

Henricus IV magis Sullio quam sibim et ipsi nomen Magni dehere videtur.

II.

Quaestioni motae a CI. He ere no (Gesch. des Eur.

Staaten-systems. pag. 131,) num Henr i cus IV praeviderit bellum tricenarium, ejusque avertendi causa celeberrimum illud de nova civitatium Europearum divi- sione communique Tribunali instituendo, consihum inierit, negando videlur respondendum.

III.

Potius assentimur eidem dicenti « die Demiithigung der Habsburger war das nachste Ziel, und die sogenannle Republik stand nur als eine Lieblingsitjee im Hintergrunde.

IV.

Libellus cui titulus Testament politique de R i c It elieu jure liuic viro tribuitur.

Colbertum auctorcm non habet libellus inscriptus Testament politique de Colbert.

VI.

Originem Cyri Ctesias verius quam Herodotus et Xe .nophon tradere videtur.

VII.

Agathoclis consilium, dum a Garthaginiensibus Syracusae obsidebantur, ipsam Carthaginem adoriendi fortitudini potius quam temeritati tribuendum censeo.

VIII.

In ultimis civitalis Carthaginiensium fatis enarrandis Polijbius majorem quam Livius meretur fidem.

IX.

In causis quibus tantum Demosthenes eloquentia valuit, haud omittcndum est ejus veri studium.

Non assentimur Niebùhrio statuenti primis Reipublicae Romanae temporibus plebeni a clientibus esse distinguendam.

XI.

Quamvis in Sophistis multa jure reprehcndantur, eorum tamen merita magni aestimanda sunt.

XII.

Ultima Socratis mandata de Gallo Aesculapio immolando firmam quam fovebat spem immortalitatis optime significant.

XIII.

In Demosthenis oratione de corona cap. IV pro ìðlov filov navros alii legunt anavrcov' cui tamen lectioni vulgarem cum Harlesio praeferimns.

XIV.

Horatius do Ennio poeta non val de magnifice sensisse videtur.

XV.

Quod Corne Ii usN e pos do matre Pausaniae nar-

rat (Vit Cap. 5) ut apetffi^j^lHistris ab h orret ita Spar` \\-, ~ı, ı~ ~!1 :, tan i s consentaneuny^i;